Jon Zelestino: “Disko bat grabatzea fikzio ariketa hutsa da”

Iruñeko soinu sisteman ez da nota diskordantea Jon Zelestino, hiriko harmoniarekin ongi ezkontzen den zirikatzaile musikala baizik, doinu eta mezu mugiarazleak lagun. Broken Brothers Brass Band-eko arima eta tronpeta, eta euskal poparen historiaren ezagule handia.

ANGEL ERRO: Ongi etorri, Jon, TTAP aldizkariko elkarrizketa honetara. Donostian jaioa zara, duela dirudien baino denbora gehiago, baina 9 urterekin Iruñera etorri zinen eta orduz geroztik Iruñeko eszena musikala astintzen ibili zara; aspaldiko ezaguna zaitugu saltsa guztietan, batez ere, 2006tik Broken Brothers Brass Band-ekin hasi zinenetik. Hamabi urte joan dira. Nola ikusten duzu egin duzuen bidea?

JON ZELESTINO: Egia esan, gure baitan garapen handia gertatu da urte hauetan guztietan. Nondik hasi ginen, bai musikalki, bai talde bezala. Gero, fase ezberdin Samarrak egon dira. Beti dezente jo izan dugu. Uste dut gure garapena interesgarria dela, musika talde soil bat izatetik –hala esan badaiteke– jendearekin harremana izatera pasa garelako.

Bai; batez ere, gizartean eragin nahi izan duzue bestelako proiektu haiekin, Iruñea Nola? bezalako proiektuekin. Nola, argitu behar da, New Orleans hiriari deitzeko modu kolokialagoa da, ezta?

Hori da. New Orleans Louisiana esan nahi du, hiriaren eta estatuaren akronimoa. Aspalditik erabili dugun txantxa izan da. Esan behar da 2009-2010 inguruan Gasteizko jazz talde batek, New Orleansko jazz tradizionala lantzen zuen jazz talde batek, diskoari horrela jarri ziola izena: “Nola Nola?. Eta beti hor izan dugu zera hori eta halako batean, kolektiboaren sugar hori-edo sortu zenean, hartu genuen.

Taldearen soinutasun horrek desberdintzen zaituzte bestelako kale taldeetatik.

Musikaren aldetik esan nahi duzu? Bai. Pixka bat jatorrira joanez, esango nuke Broken [Brothers Brass Band] hasi zela Amama Luisa-ren [Brass Band] oinordeko. Guk hala sentitzen dugu. Amama Luisa taldearen aurretik ere, 1999an –aurten hogei urte betetzen dira Amama Luisa hasi zenetik–, hor hasi ginen New Orleansko musika lantzen. New Orleansko musika urte luzeetan klixe batean geratu da, XX. mendearen inguruan New Orleansko musika zen horretan: canotier kapelak, jaka dotoreak, eta abar. Amama Luisaren garaian dagoeneko hasi zen erronka, eta gero, Brokenekin hari horri heldu genion: nire ustez, kale musikari dagokionez, New Orleansko interes handienetariko bat da etengabe beren burua eta beren estetika birsortzen ari direla, bai gizartearen gaiekiko bai musikarekiko harreman estuan eraldatzen. Eta hori da Broken-en ideietako bat, hain zuzen ere.

Hala da, bestelako estilo musikalekin bildu eta fusionatzen duzuelako soinu hori, eta letretan ere konpromiso handia dago, hizkuntzarekin hasi eta jorratzen duzuen gaiekin jarraituta.

Bai, halaxe da eta guretzat horregatik da eredua. Esan behar da garai batean taldean geunden gehienok jazzean oso buru-belarri sartuta ibili ginela; gehienok, hemen Iruñean, jazz superiorrean ikasiak ginen. Horren eragin nabarmena genuen. Baina, horren ondoren, etorri zen esaten ari zarena. Azkenean, kaleko talde batek abantaila batzuk baditu, toki itxi batean jotzen duen talde batekiko. Hain zuzen, oso modu direktoan eman dezakezu zure musika eta zure mezua, nolabait esateko. Bustitze hori oso naturala da, nire ustez.

Muga horretan ikusten duzue zuen burua? Musikari profesionalak edo akademikoak zarete, neurri batean, baina gero, herri musikara jotzen ari zarete etengabe. Elkar-elikatze bat dago hor.

Hori ere azken urteetako obsesio moduko bat izan da. Azken finean, jazzari gertatu zaio, edo gertatzen ari zaio, musika klasikoari orain dela ehun urte, Erromantizismotik aurrera, gertatu zitzaiona. Akademian sartzen da eta lehortu bezala egiten da, neurri batean. Orain, gorde beharreko zerbait da jazza, baina, azkenean, jazza, bere zailtasun tekniko eta filosofiko guztiekin, kaleko musika edo herriaren musika izatetik dator, klasikoa deitzen diogun hori ere izan den bezala. Orduan, azken finean, guk hori ikasi dugu, Akademian, egia da, baina badugu jazza tresna baten moduan sentitzeko behar bat. Jazza ikasteak eta jazza jotzeak erreminta batzuk ematen dizkit niri, teknikoak edo ezagutzazkoak. Orain, nik erreminta horiek beste gauza baterako erabili nahi ditut, ez bakarrik nire burbuilan, nire jazz burbuilan, egoteko.

Eta kalean mantentzea izan daiteke bideetako bat.

Bai, bistan da.

Esan nahi dut, askotan pentsatzen dut zuen musika bezalakoari kritika txar batek ez zion hainbeste kalte egingo. Kritika duelako areago kalea eta mugimendua eta jendearengan nola eragiten duen.

Hori da. Buruan buelta asko emateko kontua da. Gurea bezalako talde batek disko bat grabatzen duenean, bueno, edozein taldek… disko bat grabatzea beti da fikzio ariketa hutsa. Areago, kaleko musika talde baten kasuan. Zer egin behar dugu? Kalean entzuten dena disko batean errepresentatu? Disko hori ia entzunezina izango da. Beraz, horrelako jolas bat badago…

Negoziazio bat, transmititu nahi duzunaren eta ekoizteko gai zarenaren artean. Beste kontu batera pasatuz, lehenago Iruñea Nola? aipatu dugu eta hortik tiraka galdera etorri zait: nola ikusten duzu zuk Iruñea musikalki edo zer soinu banda du Iruñeak, zure ustez? Eta ea Euskal Herriarekiko berezitasunik aurkitzen duzun, periferia izateagatik edo.

Uf.

Zaila da galdera.

Bai.

Beti egon da; gaztelaniaz, batez ere, Donosti Sound egon den moduan, Iruñeak ere urteetan izan du soinu propioa…

Uste dut ildo bat badagoela. Behin, gainera, Morauk Broken-i buruzko kritika batean esan zuen –guk genealogia hau ez genuen oso garbi– Iruñearen nolabaiteko mundu ikuskera canalla genuela, musikari dagokionez, eta egia da, 70eko hamarkadako underground talde haiekin hasi, Fiebre edo Motos izango ziren horiekin –gero Balerdi-Balerdi bihurtuko zirenak–, ildo hori, beti dutelako umoretik, eta gero, jakina, ezagunagoak diren Tijuana in Blue, Basque Country Pharaons edo Bizardunak. Badago hor akuilu izan nahi bat, bromarako zera bat. Eta gero, gaur egungoa nola ikusten dudan, uf, ba, topiko gehiegitan erori gabe, uste dut gertatzen ari diren gauza interesgarri pila bat dagoela, gazte jendearen artean, batez ere. Hor zerbait gertatzen ari da, nahiko azpian dagoena, masiboa ez dena, baina oso kontu interesgarriak daude hip-hop undergroundaren inguruan, eta abar.

Zuen proiektua hor ikusten duzu, edo korrontearen kontra?

Geure korrontean. Ez dakit.

Beste galdera potolo horietakoa. Zure ustez, nola ezkontzen dira gaurkotasuna eta Euskal Herriko musika? Nire irudipena da, eta jende askori entzuna, ez ote garen askotan 80ko hamarkadaren mitifikazio edo nostalgian erortzen.

Denbora luzean oso negatiboa izan naiz gai honekin eta esango nuke pixka bat sendatzen ari naizela.

“Denbora luzean oso ezkorra izan naiz 80ko hamarkadaren mistifikazio musikalarekin”

Zahartzen ere bai.

Hori ere bai. Agian, gutxiago inporta zait. Agian, kontua hori da. Baina hori gehien sentitu dudan garaietan izan da olatu hura goi-goian zegoenean. Pentsatzen dut 2000. urtearen inguruan. Niretzat garai hori jasanezina zen. Nire gurasoak gazte samarrak dira eta nire adineko jendea nire gurasoen belaunaldiaren taldeak entzuten ari zen. Niretzat hori gaixotasun bat zen. Gaixotasuntzat hartzen nuen nik. Uste dut orain, onerako edo txarrerako, gazte jendea gauza diferenteak entzutera irekixeago dagoela, eta, konplexu handirik gabe, gure belaunaldian kontrajarriak ziren gauzak entzuten ahal direla. Hala iruditzen zait. Eta gero, pixka bat aurrekoarekin lotuta, gaur egungoari bai ikusten diot abantaila bat: edonork, musika batean interes handia baldin badu, musika hori ezagutzeko eta lantzeko bide azkarragoak ditu. Esaterako, gaur egun, Iruñerrian –lehenago esan gabe geratu zait– badago musika jamaikar zaharrarekin, niri gehien gustatzen zaidanarekin, harremana duen mugimendu interesgarris samarra: Sustraian Records, Skabidean, Jahgoikoa eta Reggae Zaharra bezalako taldeak, gazte jendearenak, musikalki oso interesgarriak, euskaldunak, gainera, eta oso musika freskoa –esango nuke– sortzen ari direnak, eta halako sektarismo handirik gabe, “gu skinhead-ak gara eta ezin dugu besterik entzun”, ez, ez. Hauek edozer entzun dezakete, baina hau egin nahi dute.

Egia da, nik ere nabaritzen dut, ez da nire garaian bezala, jendeak “ni naiz ez dakit zer musikakoa” esaten zuenean. Orain, aldi berean gusta dakizuke gauza bat bestea, kontrakoa, zaharra, oraingoa… Lehenago esan duzunarekin lotuta, orain gutxi, Zaldiko Maldiko elkartean hitzaldi musikatu bat eman zenuen, Hau ez da euskal musika izenekoa, performazio euskal-afro-retro-futurista azpititulukoa. Eta, nola badakidan zu euskal pop harribitxien apostolu nagusia zarela, suposatzen dut hortik joko zenukeela, ezta?

Bai, hori zen kontua. Nire ustez, apostolua Carles Belda da, baina, bestela, gustura hartuko dut izendapen hori. Azken finean, kontua da disko kutxa bat eraman eta, bata bestearen jarraian, euskaldunontzat ezezagunak diren 60ko hamarkadaren erdialdetik 70eko hamarkadaren erdialdera arteko diskoak entzutea eta haiei buruz hitz egitea. Musikazale eta disko-bildumazaleaz gain, musikaren historia eta musikaren historiografia, poparena, batez ere, oso interesgarria egiten zait, eta orain urte batzuk hasi nintzen horrelako diskoei tiraka, disko horiek bilatzen, ez baitaude apenas katalogatuta, eta ez nuen ezagutzen hor azpian zegoena, eta nire sorpresa izan da ni baino jende helduago gehienak ere ez duela deus ezagutzen.

Hori esan behar nizun, zeren, neurri batean, Ez Dok Amairu eta kantautoreen olatua tsunami suertatu zen, zegoen musika kulturarekiko, ezta?

Bai. Hor badago halako kontraesan handi bat, gaur egungo gauza askoren ispilua ere badena. Bada, garai horretan grabatu eta ekoiztu ziren euskarazko kanta pila-pila bat, garaian produzitzen zen pop mainstream-aren zentzu horretan, ez artista bat, bere kantak grabatzen dituen song-writer bat, baizik eta… Adibidez, inor gutxik daki, baina La-la-la kantuak Eurovision irabazi zuen urte horretan bertan badaude euskaraz grabatutako La-la-la-ren hiru bertsio diferente, ez gitarra xume batez emanak, baizik eta orkestra eta produkzio handiarekin. Salomek Vivo cantando euskaraz grabatu zuen, berak. Orain, pentsaezina da pop izar batek bere singlearen bertsio bat euskaraz ematea, nahiz eta abeslari hori Iruñekoa izan, Mendillorrikoa.

Bai, Amaia Romerok ez du egingo.

Eta hori 60ko hamarkada amaieran gertatzen ari zen. Horrek sortzen dit halako zera bat. Gainera, horri helduta, kontu bitxi bat dago. Guretzat, kantaldi berritik honerako historiografian, buruan dugu euskararen tradizioa Ez Dok Amairu dela, eta, azken finean, Mikel Laboak edo Benito Lertxundik egin zutena justu kontrakoa zen: musika moderno bat. Nire ikuspuntutik, Pete Seeger, [Bob] Dylan edo [Woody] Guthrie egiten ari zirena hartu eta gitarra soil batez ematea, gainera, helburu politiko argiekin; moda hori Euskal Herrian sortzea. Eta gure musikaren historian hori geratu da. Badirudi haiek baino lehenago eta geroago ez zegoela ezer. Gainera, datuak oso esanguratsuak dira. Mixel Labagueriek lehenbiziko diskoa grabatu zuen urte berean Soroak kuartetoak grabatu zuen Victor Youngen halako balada bat, lau ahotsetan, oso amerikanoa, baina hori desagertu egin da.

Eta, seguruenik, kontua ez da esatea zer den zer baino hobea edo gureagoa, baizik eta guztiak balio digula.

Luzeegi joko luke, baina niri horretan gehien gustatzen zaidan ideia Herri Gogoarena da. Herri Gogoa zigiluak hiru ildo oso argiak zituen: Ez Dok Amairuren disko klasikoak, guztiok ezagutzen ditugunak, beraiek atera zituzten. Beste ildo bat, Herrikoi musika sorta izenekoa, gelditzen ziren azken aitonak; adibidez, Maurizio Elizalderen mutil-dantzen grabazioak Herri Gogoan atera ziren. Baina badago hirugarren ildo bat –gero Iñaki Beobidek gero, elkarrizketetan, eta abar, esplikatzen du zergatik egin zuten ahalegin hori, eta guztiz gaizki atera zen–, niri flipagarriena iruditzen zaidana: berak pentsatu zuen gazte jendeak diskoteketan dantzarako euskal musika behar zuela. Orduan, horrelako erokeriak egin zituzten. Atlanticeko New Yorkeko funk produktore bati zortzi euskal melodia bidali eta esan: “Egin ezazu, zure estiloan, disko bat”. Hori 1971n. Haiek hiru ildo horiek argi zituzten. Gure ondare zahar hori mantentzea ez doa euskarazko kanta berriak sortzearen kontra ez euskaraz dantzarako musika sortzearen kontra. Niri jenialtasun bat iruditzen zaizkit hiru ildo horiek.

Batez ere, altxorra da inork ezagutzen ez duenaren zentzuan, erreskatatzeko beharra dagoelako. Zuk lehenago aipatu didazu irratsaio bat buruan duzula horrelako gauzekin zerbait egiteko.

Bai, Metropoli Foralean, Euskalerria irratian, hamabostean behin edo horrelako zerbait, honekin jolasa egiten hasiko gara. Kantu ezezagun horietako bat aireratu, entzunarazi, eta gero, kantu horren zatiak MPC batekin sanpleatuz, musika elektroniko edo hip-hopera edo soulera doan bide horretan. Hip-hop gehiena sortua izan da jende afroamerikarraren musika berreskuratuz eta birsortuz. Orduan, guk esaten dugu, bale, egon da guk ezagutzen ez dugun dantzarako euskal musika bat, 70eko hamarkadan; bada, har dezagun hori eta erabil dezagun jolas moduan musika berria sortzeko.

Gero, beste proiektu bat baduzu, oso interesgarria ere badena, Lurpekariak izenekoa, gehiago abangoardiara jotzen duena. Orain arte aipatu dugun gehiena ere tradiziotik dator eta etorkizunera proiektatzen da, baina kasu honetan zentzu serioagoan, hala esan badaiteke. Zertan datza? Emanaldi bakoitzean gai bat hartzen duzue, bertsolariak edo Oteiza ardatz hartuta?

Bai, horrelako zerbait. Hau ere izan da Brokenekin gertatu zitzaigun gauza batzuei erantzuteko beharra. Jazzean buru-belarri geundenean oso argi genuen ez ginela… Bueno, bestela esateko, ni ez nintzen inoiz nire adineko jazz tronpeta jole baten mailara iritsiko. Esaterako, nik asko maite dut Ambrose Akinmusire, nire urte berean jaiotako tipo bat, nire ustez gaur egun dabilen jazz tronpetista interesgarriena. Bera berea egiten ari da. Eta ni oraindik ari nintzen haren tradizioa ikasten, ikasten eta ikasten –jazzaren tradizioaren lerroa oso zuzena da; gainera, dena grabatuta dago–, baina ez dugu guk hor ikasi duguna erabiltzea, inprobisatzeko beste molde batzuk sortzeko? Herri musikatik elementu behinenak gure ikuspuntutik sintetizatu… Jakina, abstrakzio bat da. Oteizak, esaterako, asko idatzi zuen honi buruz, musikaz, eta nola sortu herri musika berri bat, abangoardiakoa baina tradizioa islatuko zuena. Bazirudien euskal jazzak ez dakit zer melodia hartu eta bebop kanta balitz bezala eman behar zuela. Lurpekarien saiakera, berriz, da zer aurki dezakegu erroetan, musikari eta emanaldiei forma emango diena. Eta hor daude bertsoa edo baita herri kirola ere. Ariketen bidez emanaldia antolatzeko modu bat.

Argi dago, edonola, dela BBBB edo Lurpekariak, ezin dela zuek ikusteko aukera galdu.

Zuzenean du zentzua honek guztiak, batez ere.

Hau grabatuta dago, baina, egia, zuzenean ikusi behar duzue Jon Zelestino.