Eneko Axpe: “Ikerkuntzan, normalena, porrot egitea da”

Fisikaria, musikaria, zientzia-dibulgatzailea eta komunikatzailea ere bada Eneko Axpe barakaldarra. NASAko Artemis misiorako lanean izan da azken urteetan. Gainera, gastrofisikan ere buru-belarri dabil azken hilabeteetan.

Eneko Axpe, ongi etorri TTAP aldizkarira.

Eskerrik asko gonbidapenagatik. Plazera da hemen egotea.

Zer esango zenuke zarela, lehenik eta behin?

Fisikaria, esango nuke; kar-kar-kar.

Ba, hortik abiatuko dugu elkarrizketa. NASAn izan zara azken urteetan lanean, San Frantziskon. Zertan ibili zara?

2017 amaiera ezkero ibili naiz hantxe. Stanford Unibertsitatean hasieran, eta gero NASAn. Hainbat proiektutan egin dut lan, eta NASAn, proiekturik garrantzitsuena astronauten hezurren ingurukoa izan da. Artemis misioa onartu egin zuten, eta lehen geltokia Ilargia izango da. 1972an egon zen gizakia azkenengoz ilargian. Orain, lehenengo aldiz, emakume batek zapalduko du Ilargia, 2025ean. Pertsona beltz batek ere zapalduko du. Orain arte, denak izan dira zuriak eta gizonak. Artemis misioaren bigarren fasea Martera joatea izango da. 2040ko hamarkadarako dago aurreikusita. Atzeratu egin daiteke, beti atzeratzen direlako gauza hauek espazioan. Kontua da joan-etorria hiru urte izango direla. Eta hori gizakien gorputzarentzat oso txarra da.

Espazio-ontzian hiru urte emango dituzte?

Hori da. Gu bertan dugun grabitatean egoteko diseinatuta gaude. Ibiltzean, dantza egitean edo korrika egitean input mekaniko bat sortzen duzu zure hezurretan, inpaktu bat, eta barruan dituzun zelulek hezur berria egiten dute. Zelula horiek osteoblastoak dira, eta input mekaniko horren bidez aktibatzen dira.

Hiru urtez grabitate barik egon ostean, hezurrak…

Ez dago input mekanikorik. Adibidez, ezin dituzu pisuak altxatu, ez dutelako pisurik. Gogoratu dut eskolako umeekin astronautekin hitz egin genuela behin, eta astronautak “begira ze arin altxatzen ditudan gauzak” esan ziela ikasleei. Eta ikasle batek esan zion ea flexiorik egin ahal zuen. Astronauta bi eskuekin hasi zen, gero esku batekin, gero atzamar batekin, eta, azkenean, esku barik. Zero grabitatean gauzek ez dute pisurik; beraz, osteoblastoek ez dute hezur gehiagorik egiten eta poroak sortzen dira. Horrek misioa kolokan jar lezake eta haien bizitza arriskuan; izan ere, astronauta batek hezur bat apurtzen badu, ez dakigu nola konpondu ahalko litzatekeen haustura. Beraz, NASAn, modelo matematiko baten bitartez aurreikusi behar zuten zenbat hezur galduko dituzten Marterako misioan. Hori aurreikusteko, formula baten gainean lanean ibili gara.

Suposatzen dut ikerketa oraindik bukatu gabe dagoela.

Bai… Modeloa 2020 bukaeran argitaratu genuen. Orain, astronauta baten hezurren dentsitatea neurtu dezakegu, modelo matematiko hori erabili jakiteko zenbat hezur galduko dituzten bidaia horretan. Metodo hori erabiltzen ari dira jakiteko Martera ze astronauta joan diren ala ez. Sekulakoa izan zen aurkezpena. Houstonera gonbidatu ninduten, eta sari bat eman zidaten. Ez nuen espero, eta ia-ia pijama batekin igo nintzen hartzera, ez nuelako inondik inora espero. Ez ditut gustuko irudi horiek…

NASAko egoitzak erraldoia izan behar du… Zenbat lagun zaudete lanean Kaliforniako egoitzan?

Kalifornian bi daude, bat Los Angelesen eta bestea San Frantziskon, badian. Azken honetan, basic research deritzona edo ikerkuntza basikoa da egiten duguna. Beraz, ez dugu ezer operazionalik egiten. Baina, adibidez, Marten dauden robotak, ibiltzen eta datuak bidaltzen dabiltzanak, bertan diseinatu dira. San Frantziskon ere espazio-ontziak testatzen dira; aerodinamika, batez ere. Munduko haize-tunel handiena dago bertan. Biologia alor guztia ere bertan dago. Astronauten osasunarekin loturiko proiektu asko daude bertan. 

Ikerketa horiek, gero, medikuntzarako baliagarriak izango lirateke?

Bai, noski. Eta beste hainbat kontutarako. Liofilizadorea, adibidez, gaur egun asko erabiltzen da jatetxe potenteetan, eta NASAk asmatu zuen jakiak espaziora bidaltzeko. Horrela, beste hainbat gauza. Espazioan aplikatu daitezkeen gauza asko aplikatzen dira gero hemen.

Benetan hain puntakoa da horrelako toki batean ikerlari ibiltzea? Zuretzat zer esan nahi du?

Nire amets basatienean ere ez nuen imajinatzen NASAn lan egitea. Pixkanaka igaro zen dena. 2014an, EHUko ikerlaria nintzen. Kristoren zortea izan nuen doktoretzaren zati bat Oxforden egin nuelako, eta hori izan zen salto handiena. Oxfordeko unibertsitatean maila beste bat da. Handik Cambridgeko unibertsitatera joan nintzen, ikertzen eta eskolak ematen ibili nintzen, eta handik egin nuen salto NASAra eta Stanford unibertsitatera. Beraz, pixkanaka egindako bidaia izan da, baina, atzera begiratzen dudanean, sekulako bidaia izan dela konturatzen naiz. Zenbat ikasi dudan, zein desberdina den ikerkuntza-maila leku bakoitzean…

Kanpoan garrantzi handiagoa ematen zaio ikerkuntzari?

Bai, zalantzarik gabe. Askoz diru gehiago inbertitzen da. Stanfordeko unibertsitatean ez zegoen ikerkuntzarako gauzak erosteko mugarik. Hemen askoz ere mugatuago da. EAEn, ikerkuntzara bideratzen den portzentajea Estatuko altuena da, baina Europatik urrun gaude oraindik zenbakietan. Gero, Hego Korea, Japonia, AEBak… beste maila baten daude. 

Baina ikerketak denbora behar du, eta, sarritan, zientzialariaren hipotesi hori ez da betetzen. Porrota egon daiteke…

Normalena porrot egitea da. Hamar esperimentutatik bat ondo irteten bada, eskerrak emateko modukoa da. Epe luzekoa da ikerkuntza eta gaur egungo sistema ekonomikoan emaitzak azkar bilatzen dira. Hori ikerkuntzan ezinezkoa da. Kasu puntual batzuetan bai, esaterako, COVID-19aren aurkako txertoan, gauzak momenturako behar dira, eta egiten dena da pila bat diru injektatu soluzio bat bilatzeko. Hor ikusten da zientzialariok erantzuten dugula horrelako mundu mailako arazo handi baten aurrean. 

Uste duzu ondo erantzun dela? Zientziaren ikuspegitik?

Zientzialarion aldetik ez dut zalantzarik. Lehenengo emaitzak ikusi nituenean, miraria izan zen niretzat. Grafikoa ikusi eta salbatuta geundela ikusi nuen. Oso berezia izan zen momentu hura. Argi zegoen lortu genuela. Nik oraindik ezin nuen txertoa hartu, baina emaitzak ikustea sekulakoa izan zen.

Beraz, zaila da ikerlariaren bidea hartzea?

Gauza on asko ematen dizu lan honek. Naturan dagoen zerbait lehenengo aldiz azaltzeko aukera ematen dizu. Historian zu zara lehena hori ulertzen eta ikusten. Hori kristorena da, sekulakoa. Txerto bat topatzea, adibidez. Zer-nolako inpaktua duzun munduan… Baina egia da maratoi bat dela. Ez dut ezagutzen diruduna den ikerlaririk. Denok gaude ikerkuntzan, hori maite dugulako. Oso txarto ordainduta dago. Doktoretza ikasleak daude, sekulako mailarekin, mila euro baino gutxiago jasotzen… Eta zaila da lehiatzea mundu mailan ere. AEBetan, zientzialarion soldatak askoz altuagoak dira, adibidez. Beraz, eskolak ematen ditudanean, beti esaten dut berdina: oso mundu polita da, baina maratoi bat egin behar duzu. Psikologikoki indartsua izan behar duzu, ezezko asko eta asko jasotzen dituzulako.

Zuk zortea izan duzu abiatu zenuen ikerketarekin jarraitu ahal izan duzulako eta horretan diharduzulako?

Bai, eta orain, NASArekin, proiektu berri batean ere banago. 2025era arte jarri dute dirua. Ni Euskal Herrira itzuli naiz, baina NASAren kolaboratzaile zientifikoa izaten jarraitzen dut. Proiektu honetan, mizelioen bitartez –onddoen sustraiak– materialak eta habitatak egitea da helburu nagusia, beste planeta batzuetan edo ilargian. Hau da, hormak, mahaiak, platerak moduko materialak.

Azkenean, Lurra utzi eta Martera joango gara bizitzera…

Lehenengo koloniak ikusiko ditugu. 

Bai?

Ilargian bai. Koloniak ikusiko ditugu, eta laborategiak irekiko dituzte Ilargian. Kontua da ezin dugula aluminioa edo zementua hara eraman, eta, horregatik, bizirik dauden materialak eramango ditugu. Hau da, onddo bat haz dezakezu. Hori da ideia. Mizelioak hastea eta prozesu fisiko batzuen ostean egurra bezain gogorra den material bat lortzea.

Ikusgarria. Azken boladan, sukaldaritzan ere buru-belarri zabiltza. Gastrofisikaria zara. Zer da hori?

Itxialdian buelta asko eman nizkion buruari. Pentsatu nuen pribilegiatua nintzela jaso dudan hezkuntzagatik eta egon ahal izan naizen tokien garrantziagatik. Beraz, jakintza hori erabili nahi dut mundua onerako aldatzeko. Fantasia bat dela ematen du, baina gero eta konbentzituago nago ahal dela. Nire ustez, gizakion arazorik handiena, edo, gutxienez, gure belaunaldiarena, aldaketa klimatikoa izango da. Beraz, aldaketa klimatikoa ondo ulertzeko zenbakietara jo nuen. Zer gertatzen ari da aldaketa klimatikoa izateko? Gizakiak errudunak garela esan ohi da. Ez da gizakia. Gizakiok erabiltzen dugun sistema ekonomikoa da erruduna. Beti esaten dugu ibilgailuen errua dela, eta bada; industriarena, eta bada; baina CO2 mailaren bitartez neurtzen badugu, hirugarren industria erruduna elikagaiena da. 

Jaten dugun hori eta nola ekoizten den, ezta?

Nekazaritza eta abeltzaintza. Zoom in egiten baduzu eta zenbakiak gertutik ikusten badituzu, jaki guztiek ez dutela berdin kontaminatzen ikus daiteke. Eztabaida apurka ixten ari da, ebidentzia zientifikoa gero eta handiagoa delako, eta hori da badaudela jaki batzuk asko kontaminatzen dutenak. Eta jaki horiek gero eta gutxiago joan behar dugu kontsumitzen, planeta honetan bizi nahi badugu, behintzat. Datu batzuk: munduan 7.800 milioi biztanle gara. 2050. urtean, 10.000 milioi izango gara. Biztanleria %30 handituko da. Gaur egun, ustiatu ahal diren lurren erdia erabiltzen dugu jakiak produzitzeko. Nola elikatuko ditugu 2050ean 10.000 milioi pertsona? Ezin izango gara elikatu gaur egun bezala. 

Janari gehiago behar izango dugu eta ekoizpena handitu?

Handitu edo hobetu. Hor dago gakoa. Esate baterako, haragi gorria. Kilo bat haragi gorri ekoizteko, batez beste, 60 kilo CO2 isurtzen da. Bilbotik Donostiara autoz bidaiatzen baduzu, batez beste, 14 kilo CO2 isurtzen dira. Kilo erdiko txuleta bat jaten baduzu Donostian, joan-etorri hori egitearren berdin-berdin kontaminatzen ari zara. Baina ez gara kontziente. Eta hori, CO2 isurketak kontuan hartuta. Hori ez da arazorik larriena, arazorik larriena landa da. Landa asko behar da haragi gorria ekoizteko. Eta horrek biodibertsitatea asko jaisten du. Baso batean zenbat animalia bizi dira… Dena mozten baduzu behiak jartzeko, behiak bakarrik izango dituzu. Datuak ikusi ditut, eta biodibertsitatearekin gertatzen ari dena masakre hutsa da. Horrela hitz egin behar dugu. 

Gure pentsaera ere aldatu behar dugu. Kontzienteago izan?

Kontzienteago izan eta beste era batera jan beharko dugu. Gero eta haragi gorri gutxiago, eta gero eta barazki eta fruitu gehiago, tokikoak badira hobeto, eta sasoikoak badira are hobeto. Txipa aldatu behar dugu.

Hor ikerketarako beste esparru bat zabaltzen da. Hau da, haragi gorria ez den baina ordezkatu dezakeen zerbait asmatzea?

Nik haragi gorria maite dut. Hanburgesak eta txuletak maite ditut. Beraz, lagunekin parrillada bat egitean hanburgesa bat jatea gustatuko litzaidake. Baina ez badut kutsatu nahi, landareen bitartez egindako hanburgesa bat jango nuke. Orain arte, landareen bitartez egindakoak oso txarrak dira. Baina gaur egun, fisikari eta beste hainbat diziplinari esker, jan dezakezu haragi gorria zaporea duen hanburgesa bat. Horrelako 100 hanburgesa jan ditzakezu eta behi baten haragiarekin egindako hanburgesa batek beste kutsatuko duzu.

Beraz, elikadura ikertzea ezinbestekoa izango da klima larrialdiari aurre egiteko…

Elikagaiena eta gastronomia izan da ahaztuta eduki dugun industria. Lobby oso handia eta boteretsua da, eta aldaketak ez dituzte maite. Logikoa da, euren lana delako, baina ebidentzia zientifikoa ikaragarria da. Egia da intentsiboa baino hobea dela estentsiboa, baina intentsiboa kontsumitzen dugunaren %5 bakarrik da. Eta landa kopuru jakin bat bakarrik dugu munduan. Beraz, gaur egun jaten duguna eta 2050ean jango duguna oso-oso desberdina izango da.

Horretarako gastrofisikariak lanean zaudete?

Jaki berriak diseinatzeko eta fabrikatzeko gastrofisika erabili daitekeela konturatu nintzen. Adibidez, Kalifornian badaude enpresa batzuk, Beyondmeet eta Imposiblefoods. Haiek proteina alternatiboa garatu nahi dute. Janari jasangarriagoa eskaini nahi dute, eta, adibidez, haragi gorriak dituen propietateak mantendu. Zein da arazoa? Zaporeak berdina izan behar duela, koloreak berdina izan behar duela… Baina zailena testura lortzea da. Eta testura propietate fisikoak eta mekanikoak dira. Kasu honetan, jakienak, eta nik hezurrena, burmuinena, muskuluena aztertu ditut. Beraz, elikagaien enpresa hauek ni moduko profesionalak behar dituzte, testura horiek imitatzeko edo berriak lortzeko. 

Azken tartetxoa hartuko dugu, Eneko, bestelako kontuez hitz egiteko, musikaria ere bazarelako. Barakaldokoa zara eta harrotasunez zabaldu duzu munduan zehar barakaldarra zarela…

Bai, bai! Harro nago, eta maitasun-gorroto harremana dut Barakaldorekin ere. 

Pisu handia izan du Jon Sarasuaren Euskaldun berriaren baladak?

Kar-kar-kar. Hori baino gehiago, bertan haztea izan zen. Ingalaterra eta AEB artean, zortzi urte eman ditut kanpoan, eta beti esan izan didate nik Barakaldo utzi nuela baina Barakaldok ez ninduela ni utzi. Egia da. 80ko hasiera eta 2000k artean… Drogaz inguratuta. Heroinaren bukaera eta diseinu-drogen hasiera. Musikalki eta kulturalki ere, musika elektronikoaz inguratuta…

Hor piztu zen zure musikari sena?

Musika elektronikoaren boom-a izan zen Escorpia eta Chasis diskoteken bueltan. Eta gero, hip-hopa. 12 urterekin idatzi nuen nire lehenengo letra, lehenengo rapa.

Patrol Destroyer, 121 Crew… Nola hasi zinen?

Lehenengo letra idatzi eta lehen mix-ak egiten hasi nintzen, gurasoek zuten bi zintako makinatxo batekin. Horiekin, garaiko Escorpia, Jazzberri eta Txitxarro diskoteketako musika nahasten nuen. Gero, zinta horiek auzoan banatzen zirela ikustea ohorea zen niretzat. Jendeak nire zintak entzuten zituen!Amari ere esan zioten eskolatik, 6 urte-edo nituenean, musikarekiko zerbait nuela eta Musika Eskolan hobeto garatu ahalko nukeela. Musika Eskola gorroto nuen gero. Ez zen niretzat, baina kaleko musika bai. Ska talde baten hasi nintzen, kontzertu batzuk eman genituen, eta gero, 121 Crewko jendea ezagutu nuen, Endika Lahaine. Konexioa oso bizia izan zen. Hip hopa euskaraz egiten hasi ginen. Gero, Patrol Destroyer sortu genuen, 2011n. Elektronika jorratzen genuen, baina Jon Andoni del Amoren Party eta borroka kontzeptuarekin. Ikusten genuen jendeak borroka uzten zuela, jaia egiteko. Orduan, kontzeptu hori berreskuratu nuen; elektronika, baina mezu batekin eta euskal doinuekin ere bai.

Horrela heldu da Maisha MC.

Ingalaterran bakarrik nengoen, eta bakarkako ibilbidea hasi nuen, Maisha MC bezala. 2019. urtean Ume zahar diskoa kaleratu nuen, Kalifornian ekoiztutakoa. Txalaparta, alboka, trikitia, txistua… erabiliz, xanpleatuta, hip-hopera eta elektronikara eramateko. Disko hori nire arima da. Oteiza, Pont Aeri, alboka, Snoop Dog… hori da nire barruan dagoen mundua.

Azkeneko ekoizpena Eskola Publikoaren kantua izan zen, ekainean.

Euskal Eskola Publikoa nirekin kontaktuan jarri zen 2019an, eta bi urte luzatu behar izan dugu, pandemiagatik. Baina oso gustuko izan dut, orri zuri bat eman zidatelako eta nahi nuena egiten utzi didatelako. Gauza ezberdinak sartu nituen. Afrikako doinuak, reggaetona, Juantxo Arakama, La Haize, Fany… Eta bideoklipa Arrigurikoek egin zuten. Oso proiektu polita. Nik Euskal Eskola Publikoan ikasi nuen, eta harro zabaltzen dut hori.