Ziortza Karrantza: “Gure bizitzarekiko kontrola galdu dugu pandemiarekin”

Ezohiko egoera bizi izaten ari gara azken urte eta erdian. Pandemiak denari eragin dio, gure egunerokoari ere bai, harremantzeko formari, lan egitekoari. Horrek guztiak eragin zuzena du gure izateko eran, baina geure burua ezagutzeko aukera gehiago eman digu? Edo agerian utzi ditugu beldurrak eta ezinegonak? Ezohiko egoera horrek gugan izan dezakeen arrastoaz mintzatu gara Ziortza Karrantza psikologo eta sexologoarekin.

Pandemia hasi zenetik arazo gehiago azaleratu dira? Buruko gaixotasun gehiago?

Bai, zalantzarik gabe. Pandemiak dena hankaz gora jarri du, gure osasun mentala zaintzea oso garrantzitsua dela agerian gelditu da. Inpaktu handia izan du horretan.

Buruko gaitzei gehiago erreparatu diegu, gehiago hitz egiten ari gara azken urte honetan honen inguruan, gehiago azaleratu delako…

Bai, gizartean aldaketa bat gertatu da. Gehiago hitz egin dugu, adibidez, hilkorrak garela. Edozein momentutan gaixotasun bat hartzeko aukera daukagu eta horren inguruan hitz egin dugu, eta antsietateak edo depresioak igo egin direla ere aipatu dugu. Orokorrean, pertsonak ez daudela ondo…

Zer da buruko osasuna?

Buruko osasuna esaten da, baina nik dut uste osasun emozionala aipatu beharko genukeela. Azkenean, buruko osasunaz mintzatzen garenean, pertsonek oreka bat dutela esaten ari gara. Ongizate bat daukala, ondo sentitzen dela bere bizitzan, bizitzeko gogoa daukala. Oreka hori ondo mantentzen duela eta buruko osasuna duela diogu. Hori mugitzen denean, azkenean, esango genuke gaixotasun bat agertzen dela.

Lan gehiago izaten ari zarete azken bolada honetan?

Bai; zalantzarik gabe, jendea, orokorrean, ez dago ondo. Laguntzeko behar bat dago.

Tabu asko dago honen inguruan berba egiteko, norbanako batek halako zerbait sufritzen duenean kosta egiten zaio lagun artean kontatzea. Ikusgarritasuna eta  kontatzea garrantzitsua da, eta hedabideetan hitz egitea honen inguruan?

Bai, zalantzarik gabe. Bestela, pertsonek uste dute edo sentsazioa dute euren gauza bat dela. Pandemiak, alde horretatik, lagundu du konturatzeko orokorrean hau pasatzen ari dela. Guztioi pasatu ahal zaigula momenturen batean; gaizki sentitze hori.

Baina, luzatzen ari denez, sentsazioa dugu orain gero eta agerikoagoak direla desoreka horiek?

Hasiera batean, pentsatzen genuen hamabost eguneko gauza bat izango zela; dagoeneko urte eta erdi, ia-ia bi urte, daramatzagu. Izugarrizko frustrazioak sortu dira, egonezinak igo dira. Sentsazio hori, ez genekiela zein zen gure bizitza. Pandemia baino lehen, gure sentsazioa zen gure bizitza nahiko kontrolatuta genuela. Eta pandemiarekin, hor geneukan kontrola galdu dugu. Hor ikusi dugu frustrazioa ere agertu dela bide honetan zehar.

Aipatu dituzu antsietatea eta depresioa. Antsietatea askotan aipatzen da, eta sufritu ez duenarentzat tontakeria bat izan daiteke, baina sufritzen duenarentzat arazo larria izan daiteke. Nola definituko zenuke antsietatea?

Kanpotik jendeak pentsatzen du pertsona batek antsietatea baldin badu, erlaxatzea duela eta listo. Bizitza beste modu batean hartu behar duzu. Zer da antsietatea? Antsietatea pertsonak sentitzen duena da, eta sintoma desberdinetan agertu daiteke. Batzuetan, sentsazioa dauka bere bihotza oso azkar doala; agian, bihotzekoa emango diola… Hor pentsamendu negatibo asko agertzen dira. Beste batzuetan, agian, galdu egiten du indarra. Ikusten du ezin duela arnasarik hartu. Sintoma desberdinak agertzen dira. Horri antsietate atake bat esaten zaio. Hori pasatzean beldurra izaten du pertsonak, batez ere, berriz agertuko den. Bere pentsamenduak aurre egiten dio egoera horri. Kalean geratzen denean hasten da pentsatzen agian atake bat emango diola, eta horrek, askotan, mugatu egiten du bere bizitza. Deseraiki egin behar du sortutako pentsamendu negatibo hori, aurre egin ahal izateko antsietateari.

Dena pentsamendutik dator?

Normalean, bai. Batzuetan, pentsamendua ez da kontrolatzen; agian, sartu egiten da eta pertsonak sentitzen du bere bihotza azkartzen doala, orduan hasten da pentsatzen, baina uste du azkarregi doala. Egiaztapenak egiten hasten da, eta antsietatea areagotu egiten da.

Eta zein faktorek eragiten dute antsietatea?

Egoera honetan, faktore asko egoten dira elkarrekin. Alde batetik, bihar zer pasatuko den ez jakitearena. Ikustea gure bizitza mugatua dagoela, ezin mugitzeko ahalmen hori, askatasun hori galdu dugula askotan. Lan arazo asko ere gertatzen ari dira. Diru kontuak direla-eta pertsona asko gaizki pasatzen ari dira momentu honetan. Azkenean, ziurtasunik ez edukitzeak, noiz bukatuko den… Ez dakigu zein momentutan bukatuko den, eta horrek ere eragiten du tristezia, askotan. Beldurra, beldurra oso presente egon da. Eta, alde horretatik, komunikabideek kristoren eragina eta ardura dute.

“Heriotzak gure bizitzan lagundu egiten gaituela ikusi behar dugu”

Beldur asko zabaldu dute hedabideek?

Etengabe egon dira errepikatzen arrisku bat zegoela kalean, eta saiatu behar genuela geure burua babesten. Hori etengabe errepikatzen badute, azkenean, beldur hori handitzen da. Eta sortu daiteke beste gaitz bat, oraindik ez dela askorik hitz egin. Entzuten dugu gehiago depresioarena eta antsietatearena. Baina garatzen ari da asko NOK delakoa, nahasmen obsesibo-konpultsiboa. Nahasmen obsesibo-konpultsiboa orain arte pelikula askotan ikusi izan dugu, nola pertsonek maiz garbitzen dituzten eskuak zerbait ekiditeko. Umeengan asko garatuko da, oraindik ez dugu ikusten zein den pandemiak utziko duen arrastoa.

Arrastoa utziko du gure memorian, gure egunerokoan ohitura batzuk hartu ditugulako.

Bai, kasu batzuetan ezin direnak ekidin. Egunean zehar ez dakit zenbat aldiz garbitu behar dituzte eskuak edo eraman behar dituzte eskularruak. Azkenean, pentsamendu negatibo bat sartzen da hor. Pertsonak egin behar du zerbait horri aurre egiteko. Pentsamendu negatibo hori etengabe baldin baduzu, gaixotu egingo zara edo kutsatu egingo zara. Pertsonak konbultsio bat garatzen du, egin behar dituen gauza asko, esaterako, etengabe eskuak garbitzea. Edo leku batetik ez pasatzearena. Erritu batzuk garatzen ari dira, printzipioz, normalizatzen ari direnak, baina, azkenean, epe luzean horrek eragin dezake bere bizitza ezin duela egin, ezin duela normaltasunik lortu erritual horiek errepikatu behar dituelako. Momentu honetan gauza horiek badirudi onak direla edo beharrezkoak direla. Baina niri beldurra ematen didate. Ume asko ikusten ditugu ez direla kapaz jada musukoa kentzeko. Izugarrizko beldurra ematen die. Ikusiko dugu ze inpaktu izango duen epe luzera.

Gazteak ere aipatu ditugu. Nerabeen adimen-osasunari buruzko txostena argitaratu du Jaurlaritzak, eta pandemiaren eraginez %50 hazi da arreta psikologikoa jaso duten nerabeen kopurua. Datu arriskutsuak dira? 

Egia da nerabeen bizi-momentua ez dela erraza, orokorrean, nerabezaroa ez delako erraza, baina bizitzen ari diren momentu hau, are gutxiago. Murrizketa asko dituzte, eta, askotan, nahi barik seinalatuak izan dira. Pandemiaren arazoa nerabeak zirela ematen zuen. Haiek ez zebiltzala gauzak ondo egiten. Presio handia izaten ari dira. Nerabeek behar dute beste pertsona batzuekin elkartzea euren identitatea garatu ahal izateko. Eta hori murriztuta ikusita, normala da haiengan eragin handia izatea.

Nola identifikatu dezakete txarto daudela?

Beldur hori handia dela ikusten dutenean edo besteekin elkartzeari beldurra diotela, edo klasera joateari beldurra… Adibidez, haiek orain maitemintzen dira eta beste pertsona batekin elkartu nahi dutela, baina beldurra dute. Beste pertsonari musua ematen badiote, agian, amona hilko dutela. Horrelako pentsamenduak garatzen ari dira. Ardura hori hartu dute, eta horrek eragina du. Noiz biziko dituzte euren maitasunak? Noiz biziko dituzte lehen topaketa erotikoak? Hau da, nerabezaroan bizi behar dituzten gauza horiek, noizko? Hor dute erronka. Nola konturatu? Ikusten dutenean ez direla ondo sentitzen euren buruarekin edo arnasketa arintzen zaiela ikusten dutenean. Kontrolatzen ez dituzten sintomak agertzen direnean.

Inguruak ere ondo egon behar laguntzeko; honek denoi eragin digunez, inguruari erreparatu behar zaio? Familiako kideei edo elkar bizitzen diren guztioi?

Zalantzarik gabe. Familia sistema bat da. Ama, aita edo amona nola dauden zerikusia izango du. Honek guztiongan du eragina. Familia ez badago ondo eta momentu horretan beldurrez edo gaizki pasatzen baldin badaude, arduratuta, horrek eragina du nerabeengan. Familia sistema bat da eta familia osoak zaindu beharko luke bere osasun mentala.

Aipatu dituzu beldurrak, baina bakardadea izan daiteke pandemia honek ekarri duen beste gaitz bat?

Pentsa etengabe mezuak egon direla, bakarrik egon behar dugula. Zure familiarekin elkartu ahal zarela, ez familiarekin bakarrik, baizik eta zurekin bizi diren pertsonekin. Orduan, bakarrik bizi diren pertsonek murrizketa bat dagoela ikusi dute. Bakardadea oso agerian gelditu da, pertsona nagusiengan zein gazteengan. Euren familiako kideak ezin zituztelako ikusi sufritu dute, edo beste herri batean bizi zirelako. Horrek ere inpaktu bat dauka gugan, zalantzarik gabe.

Gauza horien inguruan berba egiten dugunean, antsietatea, depresioa, beldurrak, eta abar agertzen zaizkigu. Fokua gazteengan jarri dugu, baina emakumeek sufritzen dute gehien. Generoak zerikusia dauka?

Denoi eragin digu. Baina gehiagotan diagnostikatzen da emakumeengan, emakumeek gehiagotan eskatzen dutelako laguntza. Adibidez, pandemia hasi zenetik, suizidioak igo egin dira. Datu zehatzak ez ditut, baina ikusten dugunagatik eta kontsultan ikusten dugunagatik, handitu egin dira. Suizidioak, adibidez, gehiago gertatzen dira gizonen artean. Emakumeek laguntza eskatzen dute, diagnostikoak ematen dira, baina ez gehiagotan pasatzen zaielako, baizik eta haiek, agian, erraztasun gehiago daukatelako laguntza eskatzeko. Beste kasu batzuetan, agian, ez dute beste irtenbiderik ikusten. Eta beste erabaki batzuk hartzen dituzte.

“Antsietatea pertsonak sentitzen duena da; sintoma desberdinetan agertu daiteke”

Aurrerapausoak eman badira ere, gehiago hitz egiten dugulako buruaren osasunez edo buruaren orekaz, oraindik jende askorentzat ezohikoa da psikologoarengana joatea laguntza eskatzera?

Hau normalizatzen goaz eta gero eta integratuago dugu psikologoen papera inportantea izan daitekeela bizitzaren momenturen batean. Egia da oraindik badaudela familiak horrek ez duela ezertarako balio pentsatzen dutenak. Badaude familiak ez dutela, agian, eurentzat laguntzarik eskatzen, baina bai euren seme-alabentzat. Erraztasun handiagoz jartzen dute fokua seme-alabengan eta ez beraiengan. Gurasoentzat ere izan daiteke lagungarri laguntza hori eskatzea, baina hor aldaketak gertatzen ari dira, eta  psikologoaren papera gero eta gertuago ikusten dugu egunerokoan.

Pandemian entzun izan dugu jendea kexu, osasungintza publikoak ez dituelako behar diren baliabideak jartzen. Nola ikusten duzu?

Guztiz ados nago. Oso murritza da eskaintzen den zerbitzua. Pandemia aktibatu zenean, hau guztia hasi zenean, hor hartu behar izan zutela erabaki bat psikologoen edo psikiatren zerbitzuak ixten. Zulo handi bat dagoela ikusten da. Pertsonak dirua behar du horrelako zerbitzuetara joan ahal izateko edo erabili ahal izateko. Osasun publikoan ez dago erraztasun hori edo terapia horiek oso laburrak izaten dira, oso denbora gutxi dute, gainezka daudelako. Hutsune handia dago.

Askotan kexu agertu da jende asko ageriago geratu delako medikalizazioaren gaia?

Pilulek gauza positibo bat dute, epe laburrean daukazula emaitza. Gaur egun, gero eta emaitza azkarragoa bilatzen dugu. Hori, alde batetik; eta, beste aldetik, askoz merkeagoa da pilula bat erostea tratamendu bat egitea baino. Gauden kontsumo-gizarte honetan epe laburreko emaitzak bilatzen dira, eta hau oso positiboa izan da horri erantzun azkarra emateko. Baina hori ez da bidea. Zergatik? Pandemia hasi zenean, medikuek askotan errezetatzen zituen antidepresiboak edo lo egiteko pilulak edo antsiolitikoak; askotan, telefonoz. Oraindik ere mantentzen dira tratamendu horiek. Agian, inork ez ditu pertsona horiek artatu aurrez aurre. Pertsona horiek zelan dauden edo ze behar duten ikusi ere ez.  Beraz, egia da epe laburrera emandako erantzun azkarra izan dela, baina ez da bidea. Pertsonak ikusi behar du edo landu beharko ditu beste estrategia batzuk aurre egiteko duen desoreka emozionalari. Kontrolatu baino gehiago, agian, ikasi behar du horri aurre egiten. Buruan dauzkan beldur horiei ere bai.

Epe luzeko tratamenduak izaten dira?

Ez du zertan luzea izan. Fokuratzearen arabera. Psikologian badaude fokuratze desberdinak, eta badaude batzuk askoz luzeagoak direnak eta beste batzuk saiatzen direnak erantzun bat bilatzen. Eta batzuek epe laburreko erantzuna bilatzen dute pertsonak ondo funtzionatu ahal izateko. Pertsona askok pentsatzen dute ez direla horretan sartuko agian egongo direlako hogeita hamar urte tratamenduan. Fokuratzearen arabera, ez du zertan. Badaude, gaur egun, terapia laburrak. Ez du zertan bizitza osoan egon, baduelako aukera beste era batean lantzeko ere.

Psikologoak ere bere burua zaindu behar du?

Bai, dudarik gabe. Bestela, ezin ditugu beste pertsonak lagundu. Guk ondo egon behar dugu, bilatu behar dugu gure oreka gure estrategiak ondo jarraitu ahal izateko eta aurre egin ahal izateko egunerokotasunari. Izan ere, pertsonak, gaur egun, ez daude batere ondo.

Heriotzaz ere hitz egingo dugu pixka bat. Beste tabu handietako bat da gure gizartean, eta zu heriotza eta doluetan aditua zara. Aldatu egin da suizidioaren tabua?

Pandemiarekin asko aldatu da. Pandemia aurretik, heriotzaz ez zen hitz egiten, eta kontrako aldera pasatu garela uste dut. Lehen, ematen zuen ez ginela inoiz hilko eta hemen egongo ginela betiko. Orain, beste aldera pasatu gara, heriotzak zenbakiak dira. Ez dut uste positiboa denik. Hilkorrak garela ikusi dugu, baina honen arriskua beldur bat garatzea izan daiteke. Hori ezin da izan. Lehen, bizitzarekin oso konektatu geunden, pentsatzen genuen hemen egongo ginela betiko. Pasatu gara kontrakora, heriotza mehatxua dela ikustera. Edozein momentutan agertu daitekeela. Geure burua zaintzen egon behar dugu gu ez harrapatzeko. Hori ez da beharko genukeen mezua, heriotza gurekin dagoelako jaiotzen garenetik, eta uste dut heriotza oso irakaspen indartsua dela, laguntzen diguna bizitzaz disfrutatzen eta bizitza ondo bizitzen. Heriotza gure etsai bat bezala ikusten badugu; azkenean, ezin izango dugu ondo bizi. Heriotzaren inguruan gehiago hitz egin dugu, baina ez diogu ikuspegi positiborik eman heriotzari, eta eman beharko genioke.

Hezkuntzatik ikasi beharko genuke heriotzarekin bizitzera?

Zalantzarik gabe. Heriotzak gure bizitzan lagundu egiten gaituela ikusi behar dugu. Gure bizitzari balioa ematen dion zerbait da. Heriotzarik egongo ez balitz, gure bizitzak ez luke zentzurik izango. Pentsa egongo bagina hemen betiko, ez dut ezta imajinatu ere egin nahi. Horrek ematen dio balioa, ikusten dugulako denbora pasatzen dela eta denbora aprobetxatu behar dugula. Orduan, heriotza ikusi behar dugu lagun bat bezala eta ez etsai bezala.

Heriotza gertatzen denean dolua dago. Ez dago ikasketarik horretarako?

Ez dago ikasketarik. Badaude, kalean, mezu batzuk lagungarriak ez direnak. Pertsona doluan dagoenean, esaten zaio pasatuko dela, edo saiatu behar duela gauzak egiten. Norberak bizi behar du bere dolua. Doluan bakoitzak ikusi behar du zer behar duen.  Dolu on bat egiteko ez dago errezeta magikorik, baina norberak errespetatu behar du bere prozesua, eta ez konparatu besteen prozesuekin. Bere barrua entzun. Pertsona batzuek denbora behar dute eta isilik egon, baina badaude beste pertsona batzuk guztiz kontrakoa behar dutela, eta, adibidez, kalera atera. Norberak errespetatu beharko luke bere prozesua, eta ez epaitu. Pertsonak epaitzen du bere dolua, eta, agian, ez du negarrik egin. Bueno, ez dakit zenbat negar egin behar den, norberak ikusi beharko luke. Edo gutxitan pentsatzen duela horren inguruan, edo oraindik daukala arropa etxean, eta oraindik ez da gai kentzeko… Bakoitzak errespetatu beharko luke bere prozesua, eta ez epaitu.

Gai mingarria da suizidioarena ere. Kontu asko azaleratzen dira edo estali nahi izan dira alde guztietatik…

Suizidioak agerian uzten du gizartea ez dagoela ondo. Horregatik ez da hitz egiten horren inguruan. Aspaldian esan zuen OMEk garrantzitsua zela komunikabideetan suizidioaren inguruan hitz egin behar zela suizidioak ekiditeko. Eta ez da egiten, protokolo horiek ez dira aurrera eramaten, ez da horren inguruan hitz egiten…  Guztiz estaltzen da eta agertzen denean ez da ondo azaltzen. Adibidez, imajinatu gizon batek emakume bat erailtzen duela, eta gero bere buruaz beste egiten duela. Albiste horretan bai esaten da bere buruaz beste egin duela. Hor badirudi nahiko justifikatua dagoela horren inguruan hitz egitea edo aipatzea. Baina oso mezu murritza ematen ari gara. Gainera, bidaltzen den mezua, justifikazio kutsu indartsu bat tarteko, buruaz beste egitea ondo dagoela da. Oso gutxitan tratatzen da, eta, nire ustez, tratatzen denean oso gaizki tratatzen da. Eta egia da oso lagungarri izango litzatekeela suizidioaren inguruan hitz egitea. Zergatik? Horrekin lortuko genukeelako pertsona askok ez egitea. Telefono bat izango bagenu, eta jendeak jakitea deitu ahal duela, bizitzan beste aukera batzuk daudela jakitea… Ezer eskaintzen ez badugu, agian, hori pasatuko da. Bestalde, horren inguruan hitz egingo balitz, suizidatu diren pertsonen senideek ere sentituko lukete hori pasatzen dela, eta ez bakarrik haiei, kristoren bakardadea sentitzen dutelako haiei bakarrik gertatu zaiela pentsatzen dutelako. Erruak gizartean banatuta egon beharko luke, azkenean, gizartea ere horren erantzule delako. Gizartean ardura hori hartu beharko genuke suizidioaren inguruan hitz egiteko.

Komunikabideetan gai hauek plazaratzearen garrantzia azpimarratu duzu, eta zuk urteak daramatzazu dibulgazio lanetan…

Oso garrantzitsua da, ikus-entzuleentzat, agian, lagungarri izan daitekeelako entzuten duten hori. Uste dut orain inoiz baino gehiago behar ditugula pilula horiek, guri gertatzen zaigun hori normala dela edo irtenbidea badagoela eta aurrera egin ahal dugula bizitzan. Horretarako, mezu positiboak behar ditugu.