Unai Iturriaga: “Nire lubakia sorkuntzan, kulturan, hizkuntzan, herrian dago”

Bertsolari txapelketetatik kanpo bizi da Unai Iturriaga (Durango, 1974). Bertsolari izateaz gain, gidoilari, marrazkigile eta sorkuntzari lotutako hainbat jardueratan dago buru-belarri sartuta. Azkue fundazioaren Bilboko egoitzan elkarrizketatu du Jon Gomez Garaik bertsolari durangarra.

Unai, irakurri egin behar dut. Lehenengo mailako bertsolari, hainbat sari lortu dituzu, eta hainbat finaletan izan zara; zuk sortutako talde batzuetan ere abeslari; komiki, antzerki eta zine gidoilari; marrazkilari fina ere bazarela entzun dut; idazle ere tarteka ibili zara… Zerbait falta zait?

Zuri ez dakit… Niri oraindik gauza dezente; kar, kar, kar.

Zer ez da Unai Iturriaga?

Zer naizen galdetuz gero, nire erantzun ziur bakarra bertsolaria da. Gidoilari ere izan daiteke. Baina, adibidez, umeei ikastolan esaten dietenean “zure aita zer da?”, esaten diet: “Bertsolari esan eta listo”. Dena azaltzea ez da hain erraza. Baina zuk aipatu dituzun batzuetan inkurtsio txikiak izan dira, beste batzuk handiagoak, eta, oro har, sorkuntzarekin lotutako gauzak.

Horretara noa. Batez ere, zure burua bertsolaritzat duzu. Hori izan daiteke gero etorri diren beste proiektuen ondorio. Sorkuntzarekin lotuta dago eta berbekin lotuta daude denak, marrazkilari izatea kenduta…

Berbak dira, baina oso ezberdinak dira bata eta bestea. Bertsolari gehienoi, beste zerbaitetan aritu garenean, galdera hori etortzen zaigu beti. Zer mesede bertsolaritzak? Bai, sorkuntzarekin lotuta, berbarekin lotuta dago, baina diziplina ezberdinak dira. Gidoi bat idazteak eta bertsotan egiteak ez dute loturarik, ez bada sorkuntza eta berba hor daudela. Baina bereiziko nituzke. Bertsolari izateak ez du esan nahi automatikoki hori. Landu behar den alor bat da, eta ez nuke esango bata bestearen ondorio dela. Sorkuntza mundu hori bai; hori da nire mundua eta ogibide bihurtu dena.

Gidoilari moduan hainbat pelikula egin dituzu, hainbat antzerki, Igor Elortzarekin ere ibili zara batera… Non maneiatzen zara erosoago, bertso munduan ala gidoi munduan?

Bertso munduan; laster 45 urte beteko ditut, esan daiteke plazan 16 urte nituenetik nabilela. Orduan, ez da eremu seguruagoa, saio bakoitza erronka bat delako, baina neure buruari onartzen diot esaten hori badakidala egiten. Gidoigintzan ibili izan naiz zinerako, animaziorako, telebistarako eta, azkenaldian, komiki munduan. Erosoago bertsotan, konfiantza hori badudalako. Beste guztietan, ikasten. Ikasten nabilela eta ikasteko asko dudala sentitzen dut. Bertsotan ere bai, baina ibilbidea luzeagoa da. Gidoigintzan, antzerkian, adibidez, askoz lan kolektiboagoa da nik dudan esperientziatik. Igor Elortzarekin lotuta hiru antzerki taldek elkarrekin egiten duten proiektuetan ibili izan naiz. Talde horiek dira Deja Vu, Panpin laborategia eta garai baten Le Petit Theatre de Pain eta gaur egun Axut dena, eta horiekin Errautsak, Francoren bilobari gutuna eta orain beste bat prestatzen ari gara. Kasu horietan, gidoigintza lana oso kolektiboa da. Komiki gidoia askoz lan indibidualagoa da. Animaziorako edo zinerako egin dudanean, beti zuzendariarekin batera. Beraz, horietako batek ere ez du bertsolaritzarekin zerikusirik.

Askok sorkuntza mundu honi farandula deitzen diote; azkenean, ez dio farandula izateari uzten. Zine, telebista, gidoigintza, bertsolaritza… Zure burua ere ikusten duzu errusiar mendi batean sartuta?

Bai. Lehenengo eta behin, farandula moduan definitzekotan, nire lanari dagokionez, bertsolaritza izango litzateke. Bestea oso ordenagailu aurreko lana da. Errusiar mendia esan nahi baduzu bizibide moduan, ba, zalantza barik. Urte batzuetatik hona ezin dut eta ezin naiz bizi nire sorkuntza lanetik bakarrik. Alde horretatik, errusiar mendi bat da. Bizimodu miserablea da sorkuntzara dedikatu nahi baduzu.

Eta bertsolaritzara dedikatu nahi baduzu, batzuetan, badirudi derrigorrez bertso txapelketetan egon behar duzula, erakusleiho horretan egon behar duzula, jendea zurekin akordatzen jarraitzeko. Nire ustea da txapelketak gero urtean zehar astebururo plazarik plaza egingo dituzun bertso saioak. Horrela ikusten duzu zuk ere?

Ez. Hori ez da erabat horrela, eta badaude hori horrela ez dela azaltzen duten datuak. Nire esperientziagatik esan dezaket nire txapelketarik onena edo emaitzarik onena 2005eko Euskal Herriko txapelketan izan zela. Ordutik, nire saio kopuruak behera baino ez du egin. Bada garai zehatz batean arreta erakartzen duen mugimendu bat, baina ez da faktore bakarra. Zorionez, eta zoritxarrez diru aldetik, gure deitzaile nagusia herritarra da. Bertso eskolak, bertso elkarteak, kultur elkarteak, euskara elkarteak… Saio gehienen antolatzaileek ezagutzen dute bertso mundua. Beraz, eurek aukeratzen dituzte bertsolariak. Alde horretatik, oso demokratikoak gara. Demokratikoa bezain tiranoa izan daiteke, jendeak bere gustuak dituelako, eta, bizitzako beste alor batzuetan gertatzen den moduan, uste dut gaur egun antolakuntza eremuan ere, hainbat urteren ostean, antolatzaile aldaketa bat gertatzen ari da. Horrek, beraz, bertsolari aukeraketa ezberdina dakar. Era berean, azkeneko urteetan saio kopurua ugaritu egin da, eta, batez ere, saioen izateko modua. Espezializatu egin dira. Hainbat motatako saioak daude, eta denek ez dute publiko bera konpartitzen. Urtean zehar plazetan askoz jende gehiago biltzen da final batean baino. Baina oso plaza gutxik pasatzen dute urtean 500 entzuleren kopurua. Beraz, txapelketak foku bat dira, garrantzitsuak dira, eta ezin dugu ukatu horrek jendea publiko orokorraren begitan jartzen duenik, baina ez dira erabat erabakigarriak. Nik 2013tik daramat txapelketetara joan barik.

Hori galdetzera nindoan… Erretiroa hartu duzu txapelketetatik?

Bai.

Behin betikoa?

Bai.

Sartu-irten batzuk izan dituzu, ezta?

Sartu-irten bakarra Bizkaiko Txapelketan. Urte bat hartu genuen atseden Igor Elortzak eta biok, proiektu batean genbiltzalako, 2006an, eta gero, 2008an bueltatu nintzen. Euskal Herriko txapelketari dagokionez, 2013an izan zen azkena.

Ez duzu horri dagokionez arantzatxoren bat hortik sartuta?

Ez. Horrelakorik ez.

Txapelketen inguruan, adibidez, Fredi Paia kritikoa izan zen zirkuitu horretatik erretiroa hartzea erabaki zuenean. Zuk antzera egin duzu edo zerk eraman zaitu erretiro hori hartzera eta plazaz gehiago gozatzera?

Txapelketak aztertzea beste erantzun bat izango litzateke, baina nire kasua ez da hori izan. Txapelketa oso exijentea da. Prestatzea, ardura, zorroztasun handia dago baldin eta zure helburua altua den ere. Nire helburua Euskal Herrikoan finalera heltzea izaten zen. Presio handia egoten da garai horretan. Gauza onak ere gertatzen dira, baina lehia dago eta batzuk aurrera doaz eta beste batzuk, atzera. Eta aurrera egin nahi baduzu, gogorra izaten da.

Gogor egin behar duzu beste bertsolari batzuen kontra?

Ez. Zure emaitzaren araberakoa dela asko. Egia da ere besteak txarto egiten badu zu hobeto zaudela. Baina ez nuke esango bertsolaritza elkarren kontrako lehia denik. Baina oso exijentea da, beti ez delako ondo irteten. Jende askorentzat eta niretzat ere gogorra izan da. Beharbada, Fredi Paiaren irakurketan beste kritika bat zegoen…

Berak esaten zuen bere asmoa eta helburua txapela lortzea zela eta ez zuela zentzurik karrera hori egin zuenean, karrera unibertsitateko ikasketekin loturik, berriro berdina egitea. Ikasketa berdinak egiteko berriro matrikulatzeak ez zuela zentzurik zioen, azken finean.

Bere ikuspegia da. Nik ez dut ikusten txapelketa karrera baten moduan. Txapelketero berritzen da lehia. Batzuetan esaten da norbaiti txapela kendu diotela. Txapela ez du inork kentzen. Nik Bizkaiko bi irabazi nituen aspaldi, eta inork ez dizkit kendu. Beste txapel bat da lehian jartzen dena.

“Gaztea nintzenean argi nuen zer esan behar nuen; orain, ez hainbeste”

Ez doaz zure etxera txapela kentzera, ezta?

Hori da. Nik Fredirekin gauza batzuk konpartitzen ditut, baina txapelketetatik kanpo bertsolaritza existitzen da. Are gehiago, batez ere, txapelketetatik kanpoko bertsolaritza existitzen da, astebururoko plaza delako. Eta hor gauzak egiteko modu asko daude. Uste dut, gainera, txapelketari egozten zaizkiola ezin pertsonal asko, eta ez nabil kasu honetan Frediri buruz. Bertsolaritza, zorionez, oro har, bizirik dagoen mugimendu bat da. Denetariko eskaintza onartzen duena eta normalki ohikotik irteten diren formatuak eskertzen eta oso ondo integratzen dituen unibertso bat da. Asko espezializatzen dabilena, bestalde.

Espezializatu esan gura duzu gai konkretu baten inguruan bertso-saio bat, adibidez?

Gaia baino gehiago, formatu konkretu batzuk edo publiko konkretu batzuk. Hor daude, adibidez, Ez da kasualitatea saioa edota gazteen zirkuituak gaztetxeetan eta beste inguru batzuetan. Garai bateko nagusi zen jaialdi formatua ez nuke esango krisian dagoenik, baina ez da jende gehien biltzen duena. Gero eta saio txiki gehiago dago, denen artean jende gehiago batzen duena, handi bakanak baino. Hori ona da, baina bertsolariak kontuan hartu behar du ere bertsolari moduan hazteko oso ona dela eta bertsolaritzaren ezaugarri bat izan da, beti, etengabe saio mota ezberdinetan jarduten ibiltzea.

Malgutasun puntu hori, ezta?

Noski, eta horrela asko ikasten da.

Bertso formatu asko daudela ikusten ari gara, bai, baina gero, bertsolariak jakin behar du ez bakarrik formatu zehatz batera egokitzen, baizik eta edozein gairen inguruan jantzita egon behar duzue. Horrek harritu egiten nau bertsozale moduan. Egun guztia irakurtzen pasatzen al duzue?

Zoritxarrez edo zorionez, ezin dut hori egin; kar, kar, kar. Nik uste dut hori beste topiko bat dela.

Baina aktualitateko gai konkretu bati buruz galdetzen badizute eta ez bazara informatu edo jabetu?

Normalean, ez da izaten hain konplexua. Ageriko eta presenteago dauden gaiak izaten dira. Eta, beharbada, bertsolarien arazo nagusia ez da hori. Topikoa da esatea, baina egia da nik familia izan genuenetik autoelikatze horri eskaintzen diodan denbora asko murrizten dela. Eta eduki izan dut beldur hori, batzuetan saio batera heldu eta munduan zer pasatu den zure buruari galdetzea. Zezenak harrapatuko zaituen sentsazio hori. Baina ez dut uste hori denik arazo nagusia. Gehiago da hor ebidenteago eta presenteago dauden gai batzuen inguruan ea hausnarketarik egin duzun.

Eta iritzirik duzun…

Iritzirik duzun, fijoa den edo ez… Uste dut hori dela arazoa benetan, eta ez Siriako gatazkan dauden bando ezberdinetan noren alde kokatzen zaren. Gehiago dira, agian, gertuagoko gaiak, ez beti errazak zure burua kokatzeko, eta ez dakit adinaren kontua den, baina gero eta konplexuagoa da. Ni gaztea nintzenean oso argi nuen zer esan behar nuen. Orain, ez hainbeste.

Bertsolaritzak zure nortasuna, zure iritzia ere lantzen laguntzen du? Zure burua ezagutzen laguntzen dizu?

Zalantza barik. Ez bertsolaritzan bakarrik, imajinatzen dut kazetari batentzat ere berdin izango dela. Nik, pertsonalki, 16 urtetatik daramat eta 45 egingo ditut… Nire bizitza bertsolaritza barik ezin dut imajinatu. Ez bitalki, ezta intelektualki.

Ez dakit zenbat sari irabazi dituzun, eta ez dut uste hori garrantzitsuena denik, baina zein izan da bereziena?

Niretzako, egun gogoangarri bat izan zen 2005eko Euskal Herriko txapelketako finala. Buruz burukoa jokatzera iritsi nintzen Andoni Egañarekin. Bigarren gelditu nintzen, nire posturik gogokoena; kar, kar, kar. Ohituta nengoen hainbeste txapelketa jokatu eta gero beti bigarren izatera. Baina egun hartan bai pentsatu nuen hori zela lortu ahal nuen saririk onena. Baina eguna gogoan dut, BECeko lehenengo finala ere izan zelako, Andoniri buruz ez dago ezer esan beharrik, eta, batez ere, eduki nuen zorte itzela egun osoan bertsotan oso gustura ibili nintzelako. Erraz eta disfrutatzen. Hori ez da erraza edozein asteburutan; ba, are gehiago hori Euskal Herriko final baten pasatzea… Zoragarria izan zen. Eta sariekin lotuta, bada sari berezi bat. Bizkaiko bi txapel ditut, baina bigarren gelditu nintzen eta saria nire Arte Ederretako irakasle batek diseinaturiko bat izan zen. Ideia polita zen. Bigarren gelditu izan garenok hartzen genuen eskultura txiki bat da, eta hori hurrengo lau urteetan bigarren gelditzen denari pasatzen zaio eta zuri ematen dizute erreplika txiki bat. Oso polita iruditu zitzaidan. Beraz, sari moduan horixe aipatuko nuke.

Eta Donostian eman zizuten sari bat ez zena, berez, eman behar zizutena? Zer gertatu zitzaizun hor?

Hori xelebrea izan zen, bai. 1993ko Euskal Herriko finalean izan zen, nire lehenengo finala, 19 urterekin, eta ez dakit zenbatgarren gelditu nintzen, bosgarren edo… Baina Arabako Foru Aldundiari egokitzen zitzaion niri sari bat ematea, eta, nonbait, Arabako ordezkari hori esku hutsik joan zen. Garai hartan, Donostiako belodromoan izaten zen, eta elkartekoak zoroen pare ibili ziren. Ondoko Santi jatetxera joan ziren, eta etxekoen zilarrezko ezteietako bandeja bat eman zidaten. Eskua eman zidan Arabako Foru Aldundiko ordezkariak eta atzean hasi nintzen bandejari begira eta irakurtzen hasi nintzen… Eta, “ze txiste txar da hau?”, pentsatu nuen… Hori gertatu daiteke, baian txarrena da esan zidatela jasoko nuela benetako saria, eta gaur arte… Beraz, hau ikusten badute, gogoratu daitezela.

Beste kontu batera salto eginez. Politikaren eta bertsolaritzaren arteko harremana. Orain, txapelketetatik kanpo zaudela, agian, iritzia emateko lasaiago ibili zaitezke? Zelan ikusten duzu zuk? Horrek eragin izan dituelako eztabaida batzuk.

Bai, bai… kontua da ea galdera zein den.

Gogoratzen dut, aspaldi, Goiena.eus atariari aitortu ziola Xabier Euzkitzek bertsolaritza nazionala izan behar badu ideologia orotarikoa behar duela izan. Ez dakit ados zauden horrekin edo ez.

Bertsolaritzak nazionala izateko nazionala izateaz nahikoa dauka. Gaur egun, bertsolaritza nazionala da; are gehiago, elkarte nazional bakarretako bat izango da gurea eta bertsolariak probintzia guztietan daude. Ideologia denetariko bertsolariak egotea oso ona izango litzateke, zalantzarik barik. Horrekin zer esan nahi den… Demagun, Bilbon ari gara elkarrizketa hau grabatzen; PPko bertsolaririk ez egotea pena bat dela adierazi nahi bada, adibidez, ba, oso zaila da ulertzen PPko bertsolari bat egotea.

Baina ez da zuen errua, ezta?

Nirea ez, behintzat. Ez, ez, ez, ez. Baina hori logikoa da. Euskararen eta Euskal Herriaren kontra dagoen alderdi bateko zale bat oso arraroa izango litzateke horren alde egotea, ez ezinezko. Eta bai, bertsolaritzaren eta politikaren istorio hori oso gai erabilia izan da urte askotan. Ideologia bakarrekoak ginela nagusi… eta nik hau, gainera. Goienan beste behin Igor Elortzak eta biok egin genuen elkarrizketan bota nuen oso ikuspuntu murritza dela, eta, normalean, dator sektore instituzionaletik beti –honi buruz aurrerago beste zerbait esango dut–, pentsatzea ideologia denak direla alderdi politiko guztiak; hau da, horren zabaltasuna edo estutasuna horren arabera hartzea. Zeren hartuko bagenu kultura mundua, oro har, seguru asko, oso eskumako jende gutxi topatuko genuke. Ez dut esaten ezkerreko jendez beteta dagoenik, e? Baina eskumako oso jende deklaratu gutxi topatuko dugu. Eta hau lehenik ere esanda dut. Zergatik? Zer esanik ez gurea bezalako kultura minorizatu baten; ez dagoelako dirurik, hortik hasiko gara. Eskumako jendea oso pragmatikoa da bere denbora inbertitzeko orduan eta dirurik ez dagoen lekuan ez dira sartzen. Hori hor dago eta hori historian horrela izan da. Negozioa egon den lekuan bai, jakina. Hau da, negozioa dagoen lekuan eskuma beti dago presente, izan kultura, izan errepideak edo nahi duzun lekua. Eta gero, bestea aztertu beharko genukeena da, zeren ni horrek nekatu nau, esan ditzagun gauzak behar den moduan, ezker abertzaleko sinpatizante asko egon gara bertsotan, bai, hori horrela da. Aztertu beharko litzateke, beharbada, zergatik egon den sinpatia hori, ere bai. Eta bueno, gure historiaren azken 50 urteak. Baina, joño, eta erakundeetan entxufatuta dauden kulturgintzatik pasatu den jende horren guztiaren artean zein da arku ideologikoa? Zeren alderdi baten izenean aurkezten dena bistakoa da. Eta euren asesore guztien artean  zein da abanikoa? Bertsolaritzarena baino zabalagoa da? Ni, gainera, kontu honetaz nekatu naiz. Kultura da eta Euskal Herriko kulturan lanean ari garenok, kultura minorizatu baten, egin behar dena da egin.

Hainbeste kritikatu barik egin.

Ez, begira, kritikatu dezatela nahi dutena, baina hemen bakoitza non dagoen ikusten da eta batzuk daude leku baten eta beste batzuk beste baten. Espero dut eta ikusiko dugu inoiz ez egotea beste aldean. Ze nik badakit zein den nire lubakia eta dago sorkuntzan, kulturan, hizkuntzan, herrian. Eta ez dago bulego baten, nik urte osoan irabaziko dudana bertsoetatik hilabete baten irabazten. Nik ez daukat egindakoaren edo naizena inori justifikatu beharrik sentitzen. Besteek baldin badaukate edo ez badaukate… Gure mundua da dabiltzanen mundua eta ari direnen mundua, ez adierazpen edo desioetan dabilenen mundua.

Aipatu gura ditut Zazpi Eskale, Gu Ta Gutarrak taldeak … Bide batez, Gu Ta Gutarrak taldeak gutxi iraun zuen… asko gustatzen zitzaidan eta. Disko bat atera zenuten eta listo, baina nik uste dut zuen helburua ere hori zela.

Bai; Zazpi Eskalerekin ere berdin egin genuen.

Igor Elortzarekin eta Josu Zabalarekin. Eta Elortza esaten dugula, bertso munduan tandema zarete?

Izan gara. Ia adinkide gara, Igor ni baino urte bat gazteagoa da; durangarrak ga biok; bertso eskola berekoak; gure txapelketetako ibilbidea oso lotuta egon da; esan ditugun azken proiektuak ere bai. Egia da azken urteetan tandem hori oso gutxi… elkar ikusten dugu bestela, besteak beste, lagunak, kuadrillakoak garelako, baina ez da oso aukeratua; irakurketaren bat egin beharko dugu horretaz. Baina bai, izan gara. Egun, egia esan, plazan ez dugu askorik kointziditzen. Igor izan da eta da bidaide bat saltsa hauetan guztietan; bakoitzak bere ezaugarriekin ibilbide oso antzekoa dugu, nik uste dut gauza batzuei begiratzeko modua ere bai, eta gero, baita ere hain erraza ez dena, ikasi dugu elkarrekin lan egiten eta hori ez da erraza ez lagunak izanda, ez jardun berean ibilita. Eta nik uste dut ikasi dugula hori egiten.

Guk jarraitzen dugu, elkarrekin edo banatuta zaudetela ere, zuengandik ikasten. Eskerrik asko Unai.

Eskerrik asko zuei.