Ugaitz Gaztelu: “Ondarea benetan maite badugu, zergatik ez dugu ondaretik eraikitzen?”

Eraikin bat baino askoz gehiago, Euskal Herriaren parte dira baserriak. Paisaiaren parte dira, kulturaren parte eta historiaren parte. Azken urte hauetan, gainbeheran dago baserri giroa, baina eraikinak eraberritu eta baserriei beste bizitza bat emateko lanean dihardu Ugaitz Gaztelu Onaindiak. Kasualitatez iritsi zen Arkitekturara eta herriminez erabaki zuen baserriak ikertzea. Baina maite du lana, eta baserri bat eraberritzen duen aldiro sentitzen du egiten ari denak merezi duela.

Ugaitz Gaztelu, ongi etorri TTAPera.

Eskerrik asko!

Arkitektoa zara zu, baserrietan aditua. Mendatako Itxurrixa baserri eder honetan gaude. Ze berezitasun ditu?

Ba, baserri moduan, esango genuke ikusten direla hemen zutabe osoak, goitik beherakoak. Egiturak ere baditu ezaugarri batzuk, 400 urte atzera botatzen gaituztenak, gutxi gorabehera. Ez daukagu data zehatzik, baina baditugu ezaugarri batzuk ez genituenak espero hasiera batean eta gero topatu genituenak. Eta guretzat altxortxo bat da, Urdaibai erdian dagoena.

Zer da baserria zuretzat?

Herria, maitasuna herriarekiko, eta euskal ondare bat. Herentzia, ondare oso polit eta eder bat. Duda daukat ea benetan kontziente garen zelako ondarea den eta zenbat balio duen. Ni kanpoan egon nintzen hainbat urtean ikertzen; han etorri zitzaidan herriko sentimena, eta handik etorri ziren ikerketa-lerro guztiak. Eta esan genuen: “Bai profesionalki eta bai akademikoki, honi etorkizun jasangarri baterako laguntza eman nahi diogu”. Eta ikerketa-lerroak daude ondaretik, errotik, etorkizunera eman behar ditugun pausoetan oinarrituta; eta, behintzat, gure ekarpena egitea.

Zu ez zinen baserri batean jaio, ezta?

Ez. Ni txalet bateko kidea naiz, baina familia bai izan dut baserritarra, eta beti gustatu zait kortako usaina. Baina urbanita naizela esango nuke.

Eta noiz eta zelan piztu zitzaizun baserriekiko ikusmin hori?

Nire ustez, Arkitektura ikasten hasi nintzenean. Arkitekturan ikasten dituzu kode berriak eta zer den garrantzitsua eta zer ez. Hasten zara zure paisaiara begira eta egunero ikusten duzun hori, txikitan marrazten zenuen hori, eta pentsatzen hasten zara: “Zergatik daude hainbeste? Nondik sortu dira?”. Eta hasten zara apur bat ikertzen eta esaten duzu: “Begira Alberto Santanak-eta zenbat urtetan eta ze bibliografia polita jarri diguten”. Liburua zabaldu eta: “Jo, 40.000 ale ditugu hemendik, era askotakoak, oso aberastasun handikoak”. Eta askotan etortzen zitzaidan argazki hori, baserria ezinean, gaurkotzeko prozesu horretan zailtasun askorekin. Eta hortik sortu zitzaidan baserriekiko interesa, ikustea: “Zergatik ez dut nire ekarpena egiten baserrien etorkizunera begiratzeko”.

Tesia egiteko orduan esan zenuen: “Baserrietan jarriko dut arreta”. Baina kanpoan zeunden hori erabaki zenuenean. Nola izan zen hori?

Hori izan zen Galesen bizi nintzenean. Mendian bizi ginen eta handik ikerketa-lerro batean pentsatzen hasi behar genuen. Orduan hasi zen; 2010ean kanpoan bizi nintzenean, esan nuen: “Hasiko naiz baserrien inguruko bibliografia guztia irakurtzen”. Han hasi nintzen ikertzen. Jasangarritasunari buruzko masterra zen hura, bi urtekoa, eta gero esan nuen: “Ba, orain, ondarea ikasi behar dut”. Eta beste master bat egin nuen, eta gero, doktoretzan hasi nintzen. Lehenengo, irakurri, irakurri eta irakurri; eta gero, 2017an, 8 urteren ostean, doktoretza entregatu nuen. Eta gaur egun, saiatzen gara ikerkuntza hori profesionalki estudiotik baserrietara eramaten. 

“Herria konbentzitu nahi dugu, baserri bat izatea ondare bat da eta“

Ikerketa sakona egin behar izan zenuen. Ze historia dute baserriek? Noiz hasi zen baserrien historia?

Ba, badakigu 1500. urtean baserriak egon zirela; gaur egun ezagutzen dugun baserri hori. Baserriak bi kontzeptu ditu: bat, ikusten duguna, arkitektonikoa, baina arkitektura da zuk bizitzeko behar duzunari erantzuna emateko zerbait. Baliabide bat da, behar duzun horri erantzuna emateko. Beraz, baserri bizitza existitzen zen. Teoria dago txabola txikietan bizi zirela gure arbasoak, landa-eremuari lotuta, bai abeltzaintzan eta bai nekazaritzan. Eta, bat-batean, ez dakigu zelan, txabola haiek guztiak eraikin batean batu zituzten. Hasieran egon zen arkitekturatik eboluzio bat gertatu da. Eta eboluzio horretan gertatzen diren ezaugarri txiki horiek irakurtzen hasten gara eta hortik saiatzen gara data batzuk edo haren diakronismoa ezagutzen. Diakronismoa ez da besterik haren transformazio historiko hori ezagutzea baino. Baina, bueno, Landetxo Goikoa baserria daukagu 1500. urte ingurukoa. Igartubeiti ere hor dago. Oraingo teoria da hasieran egurrezkoak zirela; harrizko hormak sortu ziren, babesteko suteetatik eta kanpoko animalietatik eta kanpoko jendearengandik. Animaliak zeuden barruan gordeta; beraientzat inportantea zen hori, eta hortik transformazio asko daude. Gero, bi bizitzako baserriak, balkoiak… Sortu ziren prozesu horiek. Baina, nire ustez, prozesurik inportanteena eta zailena XX. mendearen hasieran gertatu zen. Industrializazioak zaharkitzea ekarri zuen. Hau da: “Zertarako baserriak?”. Euskal Herriko iparraldean zegoen 40.000 baserriko sare hura jausten hasi zen, familiek topatu zutelako herrian, industrian, bizitza berri bat. Eta, bat-batean, haren funtsa zena, arkitekturak zeukan funtsa hura galtzen hasi zen. Eta horregatik gertatu zen dekadentzia garrantzitsu hura XX. mendean. Eta baserri batzuetan korta-guneak ez zeukan funtziorik. Familia txiki batek eraikin handi bat mantentzeko gaitasunik ez zuen; gaur egun ere oso zailtasun handiak daude 800 metro karratuko edo 700 metro karratuko eraikin bat izateko, eta, orduan, galdera da: “Zertarako behar ditugu baserriak?”. Ni horri begira hasi nintzen; arkitektoa naiz, baina horri begira hasi nintzen, arkitekturak habitatu behar duelako eraren batera. Eta, ikusten baduzue, paisaian, inor ez gaitu harritzen topatzea jatetxeak, topatzea landetxeak, topatzea nekazaritza-turismoak edota museoak. Igartubeiti, Chillida Leku eta Landetxo Goikoa museoak ere badira. Orduan, batzuetan, inbertsio publikoak daude, baina, normalean, baserriak jabetza pribatukoak dira. Denona da interesa, baina jabetza pribatukoak dira. Orduan, ikusi behar da ze motor sortzen dudan, ze bihotz sartzen dudan baserriaren barruan, ikusteko baserriak zertarako funtzionatuko duen gizartean. Beraz, galdera berria izan da: “Ze funtzio dauka baserriak gure gizartean?”. Eta nik ikerkuntzak egin nituen eta Urdaibain zentratu ginen, 1.704 baserri horietan, ikusteko hiriaren eta landagunearen arteko harremana zein izan daitekeen. Nik hor ez dut asmakizunik egin nahi, ez da hori nire lana, baina bai ulertzea gizartean norantz joan den. Eta horrekin esan nahi dudana da lehengo baserritarrak gai izan direla eraren batera egokitzeko baserriaren funtsa. Kasu horiek topatu genituen eta gu gauden baserri honetan ahalbidetzen gaudena da familia bateko baserri bat, bi familiako bihurtzen gabiltza, eta galdera da: “Eraldaketa hau nola egin, orain bai arkitektura aldetik, baserriaren arkitektura ulertzen eta balioa ematen?”. Horrek ez du esan nahi ez denik aldaketarik egongo; bai, noski.

Zenbat baserri bisitatu zenituen tesia egiteko?

Ba, Urdaibaiko gehienak. Ikerketa-lerroa hasi nuenean, hilabete pasatzen nuen Euskal Herrian, eta, etxera buelta horretan, ikertzen hasi nintzenean egin nuen lehenengo gauza izan zen baserri bateko atea jo. Baserri pobrea zen, baina lehengo bizitza mantentzen zuena, eta beraiekin bizitzen izan nintzen hilabetez, euren ohiturak hartu nahi nituelako.

Atea jo zenuen eta esan zenuen: “Kaixo, Ugaitz naiz, arkitektoa. Baserrietan ikerketa bat egin nahi dut eta hona nator zuekin bizitzera”.

“Gustatuko litzaidake zuen egunerokotasuna ezagutzea”. Bertakoak esan zidan, baserritar on baten moduan: “Jakin beharrean, etorri eta zeuk bizi”. Esan nuen: “Noiz?”. “Bihar”. Eta hurrengo egunean bertan egon nintzen.

Eta hori ere bada baserritarren izaera, ezta? Eskuzabaltasuna, beti laguntzeko prest.

Bai, hori dauka baserriak. Ematen du itxia dela, euskaldunon moduan itxiak, baina gero, atea jo eta eskutitz zabal bat gara. Eta bai, egia esan, hilabetez egon nintzen han ohiturak hartzen eta tenperaturak eta hezetasunak neurtzen egunero, 10 minutuko monitorizazio batean. Eta hor ikusi genuen sukaldea 24 orduz 25 gradura zegoela beheko suarekin. Behiak izatea koltxoi termiko bat zela eta lau behik gradu zentigrado bat gehiago ematen ziguten baserri konkretu horretan. Hau da, behiak hor egoten ziren hotzean, baina nire lo egiteko guneak epelago zeuden, behiak kokatuta zeudelako ipargunean. Eta behiaren lastategiarekin beroa ez doa, hor gelditzen da, eta hidrotermia hori ulertzen hasi nintzen eta esan nuen: “Duela 500, 400, 300 urte, begira zelako ezagutza geneukan. Industrializazioak ekarri dizkigu motor handiak eta suak eta berogailuak, eta ezagutza hori apur bat galdu da”. Eta guk nahi dugu atzerantz joan, ulertu zergatik egin zen eta erabili balio haiek gaur egungo gune erosoak sortzeko. Erronka da, zergatik ez bizi baserrian, historian, gaur egungo erosotasun eskakizunekin eta espazialki aberastasun honekin guztiarekin? Hemen, egongela batean egotea bistekin, hezetasunik gabe, eta erreferentziak behar ditugu, baina herria konbentzitu nahi dugu, baserri bat izatea ondare bat delako.

“Baserrietan familia askorentzako etxebizitzak ateratzearen alde nago”

Baserri horretan hilabetez bizi ostean hasi zinen apurka-apurka tesia egiten, eta erreminta moduko bat sortu zenuen baserriak eraberritzeko. Zertan datza zure metodoa?

Sinplifikatu egin nahi dut, ez dut teknizismoetan sartu nahi. Lan-prozesu metodologiko bat da, zeinetan lan metodologiko hori jarraitzen baduzu arkitektura esku hartzeari lagunduko dio ezartzen bere beharrizanak. Zuk lan-prozesu hori jarraitzen baduzu, monitorizazioak, diagnosiak… horrekin zure esku hartzea ondarearekiko errespetagarria izango da eta jasangarritasun irizpideak aintzakotzat hartuko ditugu. Hau da: teknikariendako prozedura bat aplikatu ahal dena edozein baserritan. Kontua da prozesu zientifikoa dela, kalkulu asko eskatzen ditu, ezagutza asko. Baina benetan guk esaten duguna da mediku batek gorputza ezagutu behar duela jakiteko ze protesi jarri, ezta? Diagnosiari nik garrantzi handia ematen diot. Hemen atzean daukagun zutabe horretan ikusi behar dugu ze patologia dagoen, ze gaitasun daukan, eta horrekiko konponbide bat edo beste eman. Konplikatuagoa da, baina aberatsagoa da erantzuna. Orduan, metodo bat da, oso teknikoa, baina pausoak oso argi daude eta edozein arkitektok erabili ahal dugu gure lan-prozeduretan.

Baserrietan espezializatuta zaudete zuen estudioan. Nortzuk dira zuen bezeroak? Nor doa gaur egun baserri batera edo nork nahi du baserri batean bizi?

Baserrietatik hasi ginen, baina edozein ondaretan aplikatu ahal da; baserriekiko maitasun handia dugu, baina gaur egun, gaztelu asko ditugu, edo dorretxeak…

Goazen pausoz pauso. Baserrietan ze bezero dituzue?

Ba, pribatuak, normalean. Familiak. Eta guretzako erronka zailena da. Ekonomiari garrantzi handia eman behar zaio, eta gero, identitate lotura oso inportantea dago. Lehen bezeroarentzat arazoa zenari buelta eman nahi diogu. “Jo, zutabe hori dago hor”. “Trankil. Aldrebes. Kontatuko dizut istorioa. Ikusten duzu zutabe hau?”. Bezeroek, agian, galdu duten maitasun hori berreskuratzen dute, eta, normalean, baserrietako gehiengoa pribatua da.

Zeuk esan duzu baserriak oso handiak direla. Nola ikusten duzu baserrietan familia askorentzako etxebizitzak ateratzearena?

Hau izan zen gizarte mailan asko tentsionatu zen kontu bat. Nik nire jarrera argi daukat: ni alde nago. Zergatik? Arkitekturak funtzio bat behar duelako, eta funtziorik gabeko arkitektura, paisaia ikustea besterik ez dago, ikusi nola dauden kortak. Hori izan da baserriaren zailtasun nagusia. Orain, arkitektook egin behar dugu hori ahal denik eta ondoen, edo ahal denik eta naturalen ezartzea. Nik defendatzen dudana da, bai, goazen ahalbidetzen etxebizitza gehiagotan banatzea, ze horrek ekonomia berri bat sartzen dio eta laguntzen dio pribatuari besteren bat sartzen, baita familia barruan ere. Baina ulertuta hau baserrien historian puntu bat gehiago dela. Orain ez dugu gauza xelebrerik egin behar, esku hartze guztiak dira inportanteak, baina ulertuz zer dagoen, non gauden eta nora eraman ahal dugun. Eta ez da Mallorcako etxe bat. Honek esan ahal dit: “Nik nahi ditut bistak”. “Ulertzen dut. Eta ulertzen dut ere bai korta batek bistak edo kanporako zabalkuntza hori izan behar dituela. Ikusiko dugu non eta zelan”. Harrizko hormak dituen arkitektura batek asko zabaltzea ez du oso maite, baina ikusi dezakegu non bai eta non ez. Behin familia batek hori ulertzen duenean, hortik aurrera esango diogu: “Halako museo baten bizitzea eta, gainera, paisaiarekin daukan erlazioa izatea…”. Hor dago gure koska.

Baina, betiere, baserrien estiloa errespetatuz, ezta? Baserri batean ezin da edozer jarri.

Ez. Nik estiloa baino gehiago esango nizuke, haren kodeak, haren harmonia, haren izaera, haren historia. Horrek ez du esan nahi ezin direla gaur egungo teknologiak aplikatu; bai, noski. Baina lehengo zaharrak errespetatu behar dira; baserria beti oso teknologikoa izan da.

Zer ez zenuke sekula jarriko baserri batean?

Nik aldrebes esango nizuke. Zer bai egingo nuke? Ba, egurrezko estruktura zaharrak egon badira 400 urtez, zergatik ezin daitezke beste 100 urtez egon hor? Edo beste 400 urtez? Ikusi behar da zer gertatzen zaion eta nola. Gu gaude gehiago elementuz elementuko analisi batean. Adibidez, termiten arazoa izan badu, goazen termiten arazo hori konpontzen. Zuk egin dezakezun estruktura berria baino nahiko interesgarriagoa da. Guk esaten duguna da: ulertu eta hortik goaz. Hori bai egin. Ez izan arkitektura sinplista bat izateko oso interbentzionista, adibidez, hormigoizko elementu handi bat sartuz. Hormigoia, bai, badago, baina egon behar duen lekuan. Eta baserriak dituen balioak jarri mahai gainean; erabili zure alde, ez kontra.

Eta ari zarete mezu hori finkatzen gizartean?

Bai, nik pentsatzen dut baietz. Oraindik pena ematen dit ikusteak beste baserri bat bota dutela, edo beste dorretxe bat bota dutela, edo beste gaztelu batean ez dakit zer. Asko erabiltzen dugu memoria, ondarea. Baina zer egiten ari gara? Ondarea benetan maite badugu, zergatik ez dugu ondaretik eraikitzen?

Agian, ez garelako kontziente zelako aberastasuna dugun inguruan.

Eta nik pentsatzen dut: erreferentziak falta direlako. Horregatik, nik sinisten dut olatu hori sortzen gaudela. Batzuk saiatzen gara gure umiltasunetik erreferentzia berriak sortzen, eta, behin egiten dugunean, ba, joan Chillida Lekura, egon Igartubeitian, egon Landetxo Goikoan. Hau ez da hilabetean egin dezakezun plater on bat. Arkitekturak 3-4 urte behar ditu horrelako prozesu psikologikoki inportantea den batean, eta, orduan, gurpilari bueltak ematen hastea kostatzen da.

Lehen hor utzi dugun hariari helduko diot berriro. Gazteluak eta dorretxeak ere eraberritzen dituzue.

Ondarea den hori. Zorrotzaurreko irlan, adibidez, dauden eraikin zaharretan etxebizitzak sortu ditugu. Arabako Portillako monumentu multzoan 10 urte daramatzagu interbentzioak egiten. Añanako atzeko harresietan interbentzioak egiten ari gara. Araban ikusten dugu sentsibilitate eta errespetu gehiago dutela halako gauzak egiteko. Eta ari gara duela 1.000 urteko, 1.200 urteko edota 800 urteko eraikinak gaurkotzeko edo haiei balioa emateko lanetan.

Garesti ateratzen da baserri bat eraberritzea?

Nire ustez, garestia eraikuntza da berez. Niri beti berdina gertatzen zait. Teknikoki ikusten dut eta, bai, noski, baina gero, familiarentzat dirua da. Baina zer ez da dirua? Etxe berri bat egitea ez da dirua? Garestiagoa da eraberritzea berria egitea baino? Ez du zertan. Dena da egiten dugun moduaren arabera. Guk, horregatik, hasieratik sartzen dugu ekonomia prozesuan; familia ezin da ito honetan. Baina, noski, metro karratu asko dira. Nork ditu 700 metro karratu berarentzat?

Zer sentitzen duzu zuk egin duzun proiektu hori gauzatuta ikusten duzunean?

Nik lehenengo sentitzen dudana da, familia baserrian pozik bizi bada, lasaitasun handi bat. Gero, lotara lasai noala eta hilkutxara noanean esango dut: “paisaian hauek utzi ditut, eta familiei lagundu diet hau izaten”. Guk ezagutza jarri nahi dugu herriaren gainean; goazen ezagutza zabaltzen. Beraz, ikusten dugunean familia bat baserrian bizitzen dagoela eta urte batzuk barru esaten dizula: “Gustura gaude, nahiz eta baserri baten egon, nahiz eta erreka bat pasatzen zen azpitik, urik ez daukagu eta eroso gaude”… esaten duzu: “Merezi izan du honetan lan egitea”.

Noiz erabaki zenuen arkitekto izatea?

Azkenengo segundoan. Lagun min bat daukat, gernikarra, zestalaria izandakoa, eta ilaran geundela esan zidan: “Zergatik ez zatoz nirekin Arkitekturara?”. Eta bertan, ilaran, aukeratu nuen.

Hau da, karrera aukeratzeko ilaran?

Bai. Ez zen izan hasieratik esan nuela “arkitekto nahi dut izan”. Ez. Eta gero bai pasatu zait asko maite dudala egiten duguna. Eta gero, akademia bai, baina baita nahi dut errealitatea sentitu, hemen egon, nahi dut honetan lagundu. Ikustea kasu honetan dugun familiak gugan daukan konfiantza; niretzako hori da ardura bat oso polita, eta gustura hartzen dut eta gustura egiten dut lan honetan. Irakaskuntza ere bai, baina hau nahi dut egin. Enpresa sortu genuenean, kooperatiba bat egin genuen eta esan genuen: “Goazen ezagutzatik ahal dugunik eta gehien, ahal dugunik eta profesionalen honetaz bizitzen”. Lan gogorra da, baina oso-oso gustura egiten dudan lan bat da.

Ze iritzi duzu egungo arkitekturaz?

Uste dut arkitektura momentu oso zail batean dagoela, baina uste dut kalitatezko arkitekto asko daudela eta uste dut denontzako lekua dagoela. Lana badago, oso polita da, dedikazio handiko lana da, ardura handiko lan bat, eta ni baikorra naiz berez. Baditu bere arazoak, eta bai, saiatuko nintzateke sektore guztia denon artean duintzen.

“Baserriak salbatzen dituztenak familiak dira; guk lagundu egiten dugu horretan”

Arkitekto erreferenterik baduzu?

Oso herrikoiak, gauza txiki aberatsak egiten dituzten arkitektoak.

Eta baduzu ametsik arkitektura munduan? Eraberritzea gustatuko litzaizukeen eraikin jakin bat…

Ametsak bai. Nik uste dut egun ditugun proiektuen %100ek sortzen didatela mugimendu hori. Urdaibain egiteak, bereziki.

Hemengoa zarelako.

Bai, eta Urdaibai ikusten dudalako aukera interesgarri modura. Jasangarritasuna da gure funtsa eta garapena. Oso koordinazio zaila duen horretan, oso laborategi interesgarria da. Beraz, Urdaibain egitea edo baserri bat egitea. Hau, adibidez, niretzat amets bat da. Eta gero, adibidez, Foruko zurrategian zerbait egin ahalko litzateke, edo erromatarren aztarnategian. Edozein eraikin historiko ondo dago.

Ezustean iritsi zinen arkitektura mundura, baina ikusten da gozatu egiten duzula eta sentitu egiten duzula egiten duzuna.

Ba, eskertzen dizut. Nire ustez, denok saiatzen gara, zu zure lanean, ni nire lanean. Lana, azkenean, da bizitzaren zati garrantzitsu bat zertara egin nahi dugun. Eta hortik bizi ahal bagara, ederto. Niri bai gustatuko litzaidake hilkutxara noan egunean paisaiatik pasatzen naizenean esatea: “Egin ahal izan dudan guztia egin dut”. Hori nahi dut sentitu, eta, eskatzen badidate zerbait ikusten dudana ezin dugula egin, edo ikusten badugu ez dela behar duena ez familiak ez eraikinak, nahi dut izan naturaltasun hori esateko: “Ni ez naiz horretarako bidea”. Eraberritu ahal bada, eta ahal badugu ez bota, hemen gaude horretarako. Baina, beste batzuetan, sentitzen dut ez dela nire lekua hori.

Baina baserri asko salbatu dituzu.

Nik ez ditut salbatu. Salbatu dutenak familiak dira, eta guk lagundu egin dugu horretan. Eta horrekin oso-oso gustura geratzen naiz. Eta, batez ere, kalean familiarekin elkartzen zarenean oso polita da, ze urte askotako lana da, psikologikoki ere familiako parte bihurtzen zara eta konfiantza handia dago, eta eskertzen da. Eta ikustea hori martxan dagoela hunkigarria ere bada.

Bueno, ba segi egiten duzun lana egiten, segi ondare hori zaintzen, ze baserriak oso geureak dira, ez dago baserririk beste inon eta egiten duzuela itzela da! Beraz, Ugaitz Gaztelu, eskerrik asko gaur gurekin egotearren eta, batez ere, baserri eder honetako atea zabaltzearren.

Zuei, aukera ematearren eta herriratzeko lan honetan laguntzearren!