Samara Velte: “Izugarrizko lorpena da ‘nik sinisten dizut’ leloa”

Nik sinisten dizut izenburudun liburua idatzi du, 2016ko sexu eraso larriari buruz. Patriarkatuaren aurpegi guztiak kasu bakar batean gorpuztu zirela dio. Elkarrizketan -eta sakonkiago, jakina, liburu gomendagarrian- aurpegi horietako asko azaldu ditugu, argitasun inbidiagarri batez.

Samara, esaten badut 2016ko sanferminetako sexu eraso larriari buruzko liburua idatzi duzula, hainbatek jakinen dute zertaz ari garen, baina zenbaitek ez. Aldiz, Manada-ren auziaz ari garela badiot, denek izanen dute argi. Haatik, hitz horrek diskurtso jakin baterantz lerratzen gaituela diozu. Zein diskurtsorantz?

Horrelako metaforak orokortzen direnean, sekula ez zait kasualitatea iruditzen. Eta niri asko gustatzen zait indarkeriaren alderdi diskurtsibo hori aztertzea. Askotan jakintzat ematen dena pentsatu gabe erreproduzitzen dugu, eta tartean halako metaforak sartzen dira. Kasu zehatz honetan, batetik mugimendu feministak, eta bestetik une jakin batean Berria-k –eta ni orduan Berria-n ari nintzen lanean–, uko egin zioten metafora hori erreproduzitzeari. Zergatik? Nolabait, gure iruditeria sozial honetan hitzak ez direlako neutroak. Eta indarkeriari deitzeko erabiltzen ditugunean horrelako metaforak, ari gara berriro aktibatzen iruditeria horren zati bat. Eta manada-ren, saldoaren metafora horrek zer transmititzen du? Inhumanotasun hori, instintuarekin zerikusia daukana. Gainera, beldur handia eragiten duen metafora da: animaliak, taldeka funtzionatzen duten harrapakariak. Eta harremana dauka gure iruditeria horretan errotuta dagoen beste ideia batekin: gizonak ezin duela bere bulkada sexual hori kontrolatu eta, ondorioz, funtsean emakumeon ardura dela hori saihestea. Batzuetan, ez gara kontziente metafora batzuek nola aktiba ditzaketen beste ideia batzuk.

Aitzinsolasean diozu ez zenuela auziari buruko informazio gehiago behar, ezta nahi ere…

Ez nuen tratatu nahi salbuespenezko kasu bat bezala. Nahiko kontziente nintzen trataera hori eman zitzaiola eta trataera horrek ez ziola laguntzen indarkeria sexistari begiratzeko modu kritiko edo feminista bati, begirada jartzen zuelako kasu zehatz horretan bakarrik, eta, aldiz, ez zituelako erakusten testuinguruko faktore horiek guztiak, ez zuelako erakusten indarkeria sexista aurpegi pilo bat eta espresio pilo bat dituen fenomeno bat dela. Baina bazegoen kontraesan hori, aldi berean egia zelako kasu hau gelditu zela denon memorian oso txertatuta, eta denoi eragin zizkigula oso sentimendu sendoak, potoloak.

Horrek eraman ninduen fokua aldatzera: kasu honek erakusten digu oso modu argian indarkeria sexistak nola operatzen duen gizartean egunerokoan, eta ez bakarrik festa giroan, bortxaketa batean, baizik eta nola azaleratzen den komunikabideetan, justizia sisteman, gizartean.

Liburuaren life motive nagusia horixe dela diozu: argitzea zergatik geratu zaigun iruditeria kolektiboan iltzaturik kasu hau…

Nik asko erabiltzen dut Nerea Bajola erreferentzia bezala. Sekulako lana egin du, batez ere narratiba mediatikoak aztertzen. Eta bere liburuaren hasieran badu aipu bat: araua ikusi nahi baduzu, salbuespena aztertu behar duzu. Horrek oso ongi laburbiltzen du ideia. Komunikabideetan kasu bati hainbesteko arreta ematen zaionean eta hainbeste puzten denean bere zirkunstantzia zehatzen alde hori, niri beti alarma pizten zait: zer ezkutatu nahi dute hainbeste erakutsita gauza bat? Eta zer narratiba ari gara elikatzen, salbuespenaren narratiba horren haritik?

Zergatik erakarri du kasu honek horrenbesteko arreta mediatikoa?

Agerian utzi digulako indarkeria sexista ez dela inoiz bakarrik bortxaketa batean gorpuzten den gauza bat. Ez daukala zerikusirik erabilitako metodoekin, tokiarekin. Ez dela festan gertatzen den zerbait. Horrelako eraso bat izaten denean, gerra diskurtsibo bat sortzen da. Eta horren barruan badira beti narratiba batzuk saiatzen direnak azaltzen zergatik gertatu den eraso hori. Eta bakoitzak bilatzen ditu komeni zaizkion azalpenak. Batzuek fokua jartzen dute sanferminetan, festetan nahas-mahas handia dagoelako. Beste batzuek, biktimaren jokabidean. Hori aldiro gertatzen da, konstante historiko bat da. Eta beste batzuek, erasotzaileen ofizioetan: kasu honetan, bat guardia zibila zen.

Hori guztia logika bat bilatzea da. Baina logikaren bilaketa horrek, nahiz eta oso instintiboa eman dezakeen, lasaitzen gaituelako, ulermen bat eskaintzen digulako, ez digu balio irakurketa sistemiko bat egiteko, esateko: indarkeria matxista sistema patriarkal batean botere harreman horiek mantentzeko tresna bat da, eta horregatik erabili izan da beti, historiako une guztietan.

Ikusteak kasu bakar batek azaleratu ditzakeela hainbeste aurpegi, funtsean indarkeria matxista beraren parte diren horrenbeste aurpegi, horrek eragiten du erreakzio oso sendo hori.

Erasotzaileak berehala atxilotu zituzten. Berehala eman zuten gertatutakoaren berri. Berehala egin ziren elkarretaratzeak. Hori lehen Iruñean ez zen egiten. Lehen, halakoak ezkutatzen ziren, oraindik hainbat hiritan egiten den bezala.

Horrek hasieratik arazo hau arazo publiko bihurtzen du, soziala, denona. Denok gaude inplikatuta, eta denok sartzen gara indarkeriaren inguruko elkarrizketa horretan. Eta horrek harreman zuzena dauka Iruñean egin den lanketarekin.

Kasu hau bat dator denboran mugimendu feministak eta jai mugimenduek aurretik eginda duten lanketarekin Nagore Laffageren eta beste aurrekari batzuen kontura eta horrek sortutako kontzientziarekin, eta bat dator ere aldaketa politikoarekin.

Instituzioak gai honetan nahiko ondo lerratzen dira mugimendu feministarekin. Eta horrek guztiak, elkartuta, sortzen du lehenbiziko erantzun bat jartzen duena arazoa arazo sozialen parean. Ez da inongo momentutan bien arteko arazo, edo biktimaren arazo moduan aurkezten. Gero narratiba patriarkal asko hori egiten saiatzen dira.

Baina narratiben arteko gerra sortu dadin beharrezkoa da alde batek hasieratik kasua arazo sozialen mailara igotzea.

Liburuaren amaieran, hainbat galdera interesgarri planteatzen dituzu etorkizunera begira. Horietako batzuk planteatu nahi dizkizut. Esaterako: zer egin izuaren diskurtsoarekin? Kasu honen kontura, askoz arreta mediatiko handiagoa eskaintzen zaie taldekako eraso sexistei, eta horrek, jakina, izua eragiten du.

Hori da erasoek daukaten ondorio nagusietako bat, funtzionatzen dutela abisu moduan, gainontzeko guztiontzat. Errealitatea hori da. Nahiz eta zu saiatu erresistentzia bat jartzen, eta kontrako diskurtso bat egiten, esanez: ez, kasu hau gertatu da, baina horrek ez du esan nahi lehen baino arrisku handiagoa dagoenik, bestela ere gure gizartean beti operatzen duen indarkeria sexista horren beste espresio bat da… Hala eta guztiz ere, funtzionatzen du abisu bezala. Gaur bost gizonekin parrandan dabilen inor ez da seguruago sentituko.

“Izugarrizko lorpena da ‘nik sinisten dizut’ leloa orokortzea, kuestionamendu bat gainditzen duelako”

Izu sexuala alabei txikitatik txertatzen diegu, esaten diegularik: ez itzuli bakarrik etxera, ez itzuli berandu etxera, ez egin hau, ez dezazula bestea egin…

Eta narratiba horietan, arriskuaren aurpegia beti da lausoa, beti da kale ertz batean itxoiten ari zaizun aurpegirik gabeko erasotzaile harrapakari hori, erreforma-ezina. Berriro ere inhumanotasunaren iruditeria horretara garamatza.

Baina ez zaigu esaten zenbat eraso gertatzen diren eremu intimoan, bikote artean, lige artean. Erasotzailea izan daiteke zure kuadrillakoa. Izan daiteke zure betiko ligea, insistitzera datorrena pentsatzen duelako aurrekoan gertatu zenez hurrengoan ere gertatuko dela.

Horrelako gauzak ez dira hainbestetan ahoskatzen. Eta orduan zer gertatzen zaigu? Bizi garela arriskuaren ideia oso lauso batekin, sortzen diguna izugarrizko izua ez garelako gai benetan identifikatzeko. Eta, aldiz, ez gara gai aurre egiteko egunerokoan gertatzen zaizkigun eraso normalizatuago horiei.

Normalizazio hitza erabiltzen ari zara. Sanferminetan, eta beste edozein herritako jaixetan, ez ote dagoen normalizatua jazarpena: fisikoa, ahozkoa…

Dominazio praktikak oso arruntak dira festa eremuan, beharbada festetan ere erreproduzitzen direlako normalean gizartean dauden botere harremanak. Baina ez festa eremuan bakarrik, baita etxe barruan ere, baita bikote harremanetan ere.

Espainiako zenbait talde feministak sanferminetara ez etortzera deitu zuten. Iruñeko feministek erantzun zieten horrek ez zuela zentzurik.

Jakina. Helburua ez da inoiz izango festak demonizatzea, edo esatea festa hauek bereziki direla erasoen plaza. Alderantziz, helburua da espazio eta praktika guztietan saiatzea harreman sano horiek sustatzen. Horretarako, begiak ixtea edo aldegitea da egin dezakezun okerrena.

Nafarroako Unibertsitate Publikoko ikerlari Paz Francesek eta Lohitzune Zuloagak alderaketa egin dute beste hainbat hiritako festekin, eta ondorioztatu dute kontua ez dela Iruñean eraso gehiago daudela, baizik eta Iruñean salatu egiten dela.

Hori da klabeetako bat. Instituzio askok begiak ixten dituzte. Iruñean elkarrizketatu ditudan iturri askok esaten zidaten politikoki ez dela ongi geratzen esatea zure hirian sexu erasoak gertatzen direla, baina errealitatean gertatzen direla. Orduan, benetan zer da lagungarriagoa egoera aldatzeko? Horiek ikustaraztea eta esatea hau dela daukagun arazoa eta goazen denon artean aurre egitera? Edo esatea ezkutatuko ditugula ea horrela arazo pribatu bezala kudeatzen segitzen dugun? Eta horrekin zer egiten du instituzioak, edo gizarteak, oro har? Bada, ardura gainetik kendu. Arazoa gelditzen da bakarrik inplikatutako pertsonengan.

Liburuan planteatzen duzun beste galdera bat: eta gizonek zer? Kasu honekin, erasotzaileen inguruko hainbat estereotipo lehertu dira…

Halako eraso bat gertatzen denean eta halako arreta mediatiko handia jasotzen duenean, beti orokortzen dira halako narratiba batzuk. Bat da munstrotasunarena: erasotzailea gizartetik at dagoen izaki inhumano hori bezala aurkezten diguna, arazoak dauzkana. Beste bat, kontrakoa: errugabetzen duen halako narratiba onberago bat. Honetan ere saiatu ziren, batez ere abokatuak. Biek ala biek helburu bera dute.

Espainiako komunikabide handietan bi narratibak ikusi ditugu. Hasieran, bata, zioena erasotzaileak seme onak zirela, haien lagunen lagunak, eta abar. Eta gero, bestea, epaiketaren ondotik, piztiak zirela zioena.

Kasu honetan oso lotuta joan ziren bai komunikabideetan egiten zen jarraipena eta baita epaiketa barruan ateratako argumentuak ere. Eta bien arteko lotunea, neurri handi batean, izan zen defentsako abokatuek erabilitako estrategia. Estrategia horrek bi lerro zeuzkan. Bat zen biktimaren hitza zalantzan jartzea, eraso mota honetan askotan lekuko bakarra biktima delako. Eta estrategia beti da hura zalantzan jartzea. Eta hori elikatzen da bestela ere indarkeria sexualari buruz jada oso ikusita dauzkagun topiko batzuekin. Eta horretarako zabaldu behar zen nolabait duda hori, bi bertsio posibleen narratiba hori. Eta hor sartzen da erasotzaileak pertsona onak zirela zabaltzea eta hori dena.

Behin egiaztatzen denean erasoa egon zela, zer egiten dugu? Ordura arte mutil normalak ziren, pertsona onak. Parrandan zeuden, eta parrandan segitu zuten, gainera. Ez du bat egiten erasotzaileaz daukagun irudi demonizatu horrekin. Orduan, zer egiten dugu mutil onak ziren horiekin? Askoz erosoagoa da esatea ez, ez, munstro batzuk ziren.

Beste galdera bat: nola hitz egin harreman baimenduez? Bazirudien gakoa Ez ezetz da leloan zegoela, baina lelo hori ez da hasieran zirudien bezain biribila.

Ez, eta hori epaiketan ikusten da. Epaiketan, frogatzeko erasoa egon zen ala ez, fokua jartzen da neskaren baietzean, eman zuen ala ez, eta hori da baieztatu behar dena.

Baina nola planteatzen dugu baimena? Askotan esaten da hor tranpa bat dagoela. Zergatik? Baimena planteatzen delako alde batek proposatzen duen gauza bat bezala, telefono konpainia batekin sinatzen den kontratua bezala. Klausulak nik proposatzen ditut, eta zuri dagokizuna da hauek onartzea edo ukatzea. Baina ez da hasieratik planteatzen onarpena bi aldetik desioz sortzen den gauza bat bezala. Hor dago arazoa. Zer da onartzea gertatzen zaizuna? Ezetz ez esanda dena da bai?

Edo hasieran baietz esan duzulako gero edozer onartu behar duzu?

Hori da. Eta horren gainean oinarritzen dira harreman pilo bat, onartuak edo benetan gustukoak ez diren harreman asko. Horrek zerikusia dauka rol sexualen banaketarekin. Historikoki gizonari zein rol aitortu zaio? Beti iniziatiba hartzea, gauzak nola gertatuko diren erabakitzea. Eta emakumeari aitortzen zaio rol pasibo bat. Onartuko dut edo ez dut onartuko, baina ni non sartzen naiz negoziazio horretan? Hori da azpian dagoen galdera.

Beste galdera interesgarri bat planteatzen duzu: espetxe zigorra da halako kasuetarako erantzuna?  Ni txunditu ninduen ikusteak lehen epaiaren aurkako manifestazioetan ez zela oihu punitibistarik izan. Ez zen espetxe zigor handiagoa eskatu, baizik eta erasoa izan zela aitortzea.

Bietatik egon zen, e…

Iruñean, behintzat, lelo nagusiak horiek izan ziren.

Lelo nagusiak horiek izan ziren, bai, baina nik manifestazio horietako bat kubritu nuen, eta gero jendeari galdetu nion, eta oroitzen naiz jendearen erreakzioa askotan zela, “zigorra txikiegia da”. Mugimendu feministatik ahalegin handia egin zuten hori bideratzeko eta esateko: hemen salatzen ari garena tipifikazioa da, ez deitzea abusua benetan erasoa izan den gauza bati, eta ez ukatzea krimen honetan egon zela indarkeriaren erabilera bat, eta intimidazioarena. Hori gero jende askok nola hartu zuen? Kontua ez da gaitasun falta edo ez zutela ulertu. Kontua da komunikabide askok sustatu zutela halako mendeku gose bat.

Gero, erasotzaileak behin-behinean aske utzi zituzten, eta erantzuna askoz apalagoa izan zen. Bilgune Feministako Amaia Zufiak zure liburuan dio oso gogorra egiten zitzaiela kalera ateratzea behin-behineko askatasunaren kontra.

Sortu zituen kontraesan pilo bat. Inpotentzia eragiten zizun ikusteak kalera ateratzen zirela. Eta garai hartan, gainera, Altsasukoena ere gertatu zen. Maila emozionalean, uste dut horrek sortu zuela halako nahasketa oso handi bat. Baina egia da auzi honen inguruan bazegoela behar bat, eta, beharbada, mugimendu feministak ez zuela beti izan tarte hori, eztabaidatzeko: kartzela zigorra zenbateraino da biktimak behar duena, gizarteak behar duena?

Kartzelaren bidez ez bada, erreparazioa nola?

Hori da. Justizia feministaz ari garenean, benetan zer esan nahi dugu? Ari gara bakarrik epaitegietan egiten den horretaz? Eta egia da hor ordura arte oso normalizatuta zeuden hainbat auzi gelditu zirela oso agerian. Ez zen lehenengo aldia sententzia batek abusuaren eta erasoaren arteko banaketa hori egiten duena. Errepikatu ziren halako epaiketetan askotan errepikatzen diren gauzak. Baina horren mediatikoa zenez, lehen aldia izan zen hainbat pertsonari hori guztia begien aurrean gelditu zitzaiena. Jende asko sentitu zen inplikatuta, apelatuta. Eta horren inguruko diskurtso bat edo eztabaida bat sortu zen.

Baina, aldi berean, justizia feministaz ari garenean, beharbada, kontuan hartu behar dugu justizia ez dela bakarrik epaitegietan egiten den hori, zigorrak ezin duela izan bakarrik espetxe zigor bat. Alegia, benetan biktimak eta gizarteak behar duten osatze ikuspegi horretatik bestelako lanketa batzuk ere behar direla. Hor sartzen da aitortzarena, komunitatean lanketa egitearena, eta, azkenean, hori da mezua: ardura gure gain hartzearena, gizartearen gain.

Azken kontu bat: mobilizazioak alimalekoak izan ziren, Nafarroan inoiz izandako handienak eraso sexista baten aurka. Liburuan beste galdera bat planteatzen duzu: halako mobilizazio olatu baten ondotik, zer? Aparrarekin soilik gera baikaitezke…

Hori da mobilizazio handi hauen arriskuetako bat. Uste dut mugimendu feministak badaukala kezka horrekin. Azken bolada honetan, Martxoaren 8an eta, deialdi feministek badaukate izugarrizko arrakasta zentzu horretan, baina, Amaia Zufiak esaten duen bezala, jendeak nahi du Internetetik, sareetatik, zuzenean atera kalera. Eta ez dago bitartekaritzarik talde antolatuetan. Eta hori da erantzuten joan behar den galderetako bat. Hori gero zertan materializatzen da?

Momentuan dago horrelako boom bat, jende asko kalean, beharbada alderdi politikoak urduri jartzen dira eta esaten dute legea aldatuko dutela, baina benetan zenbat lorpen material lortzen dugu halakoen haritik? Egia da eztabaida batzuk publiko egitea badela salto kualitatibo garrantzitsu bat, Nik sinesten dizut bezalako lelo bat orokortzea izugarrizko lorpena da, kuestionamendu bat gainditzen duelako eta jartzen dugulako maila beste toki batean. Baina errealista izanda, eta zeure buruari lore piloa ez botatzeko, egin beharreko galdera da: manifestazioaren ondoren zer egiten dugu?