Sagrario Aleman: “Euskararen aurkako erasoek min fisikoa eragiten didate”

Hirumileurista izan zitekeen, baina bizitza osoa Iruñeko Arturo Campion euskaltegian lanean ematea erabaki zuen, oso baldintza ekonomiko zailetan. Horraino maite du euskara. Eta, besteak beste, horregatik maite dute hainbeste horrenbeste euskaltzalek. Euskaltzaindiako Nafarroako ordezkaritzako buru izendatu berri dute.

Jon Alonsoren Hiri hondakin solidoak liburua irakurrita al daukazu?

Bai, baina aspaldixko. Jada baditu urte batzuk, eta, beraz, ez dut ongi gogoan. Badakit bere estiloko liburu bat dela. Lehen bazuen besteren bat egina, Zintzoen saldoa. Kritika egiten du, baina uste dut esajerazio hori soberaxko ere egiten duela batzuetan.

Zintzoen saldoa-n sukaldaritzaz ziharduen. Beste honetan, Euskaltzaindiaz: haren barruko opakotasunak, botere borrokak, konspirazioak. Horrenbesterako al da?

Nire ustez ez. Baina bere estiloa hori zen, eta hori jarri zuen. Batzuentzako, beharbada, mingarria ere izan zitekeen. Niretzat, bera ezaguturik, kritika bat egitea da. Toki guztietan bezala, Euskaltzaindian izaten dira ika-mikak, pentsamendu diferenteak, eztabaidak, eta unearen eta gaiaren arabera tentsioa ere izan daiteke, baina uste dut opakotasun hori ez dagoela. Ez dakit garai batean akaso elkartzeko eta harreman horietarako bide gutxiago zegoen eta orduan gehiago egonen zen.

Bazkaltzaindia: Euskaltzaindiko bazkari horietako batean Jon Alonso aipatuz gero tentsiorik sortzen al da?

Ez dakit denek irakurria duten. Ez dut komentario handirik entzun horretaz.

Euskaltzainburuek agintaldi luzeetarako joera dute: Azkuek 32 urte eman zituen karguan, Haritxelarrek 15, Urrutiak 17 daramatza. Iruzkinik?

Denetan bezala, aukera dago aldatzeko. Lau urtean behin egiten da proposamena. Norberak aurkezteko bidea badu. Urrutiak ongi bete izan du lana. Beste joera jarri du Euskaltzaindian, diferentea. Igual behar zen aldaketa. Ni neu Arturo Campionen [urte asko] egon naiz [zuzendari]. Beste batzuk egoten dira alderdi politikoetan edo berdin zait zein lekutan. Baten batek aurkezten badu eta ikusten badugu beste horri eman behar zaiola, emanen diogu. Afera horrek ez nau askorik kezkatzen.

Hogeita lau euskaltzain oso izatetik 30 izatera pasa gara. Aski berrikuntzarik ekarri al du horrek?

Ez da pasa 24tik 30era. Lehen, euskaltzain bat hil arte ez zen izendatzen beste bat. Aldaketa gehixeago izan zedin erabaki zen ez egotea hil arte, baizik eta 75 urte bete arte. Beraz, 24 daude 75 urtetik beherakoak, eta 75etik gora badira beste batzuk emerituak.

Beraz, aski berritu al da Euskaltzaindia?

Beti muga hori hor du. Bere garaian tokatu zen momentu bertsuan izendatzea asko. Hiru urteren buruan aldaketa handia etorriko da. Hamabiren bat sartuko dira berriak, prozedura honekin segituz gero. Behar dira esperientzia dutenak, Euskaltzaindian aritu direnak, egin beharreko lan horri erantzunen diotenak. Euskaltzain osoak eta euskaltzain urgazleak ere behar dira. Hasi ginen urgazleak izendatzen, baina gero, mendeurrena eta pandemia elkartu dira, bata bestearen atzetik heldu dira, eta geldirik daude. Uste dut aurten berriz helduko diogula urgazle berriak izendatzeari.

IKAtik Euskaltzaindira, deskonpresio arazorik? Herri ekimeneko euskalgintzako bizitasuna bideragarria al da errege akademian?

Ni horregatik baino gehiago beldur nintzen beti pentsatu izan dudalako Euskaltzaindian jende oso jakintsua zegoela. Konplexua eta beldur pixka bat nuen proposatu zidatenean. Euskaltzaindian sartu edo ez, hor ibili nintzen. Azkenean, pentsatu nuen beste molde bateko jendea ere behar duela. Azkenean, onartu nuen. Baina IKAn segitu nuen, aldi berean, hamar bat urtez. Ez zen izan batean bukatu eta bestean sartu. Eta IKA utzi dudanean, segitu dut Iruñeko euskalgintzan. Funtzionamendua diferentea da. Ez dakit aski egokia naizen eta aski egokitu naizen…

Edo Euskaltzaindia egokitu den.

Euskaltzaindiak ez du egokitu behar euskaltzain bakoitzera. Baina euskaltzain guztion artean eta inguruko euskaltzaleen artean ere ikusi behar dugu zein bide eraman beharko lukeen Euskaltzaindiak.

Jagon sailean diharduzu, sustapen lanetan. Euskararen erabileran ataka estuan gauden honetan, hainbatek diote Euskaltzaindiak erabileraren sustapenaren aldeko mugimenduaren lidergoa hartu beharko lukeela.

Gogoan dut batek baino gehiagok egin duela proposamen hori artikuluetan eta jardunaldietan. Nik uste dut Euskaltzaindiak egon behar duela ahal den neurrian laguntzeko. Euskaltzaindiak badu izen bat, ospe bat, neurri batean onartua populazioaren gehiengoarengandik, baita euskaldunak ez direnengandik ere, kritikak beti badiren arren. Instituzioengandik ere badu babesa. Eta, alde horretatik, komenigarria da. Baina, aldi berean, uste dut Euskaltzaindiak oreka gorde behar duela. Euskalgintzako taldeek babesa eskatzen dutenean, hor egon behar du. Baina ez du inola ere euskalgintzako beste talde batzuek egiten duten lan hori usurpatu behar. Bakoitzak bere bidea egin behar du, bere autonomia eduki behar du. Une batean babesa, edo laguntza, edo elkarrekin zerbait egitea eskatzen badute, Euskaltzaindiak ikusi behar du ea egin dezakeen. Batetik, ulertzen dut proposamena. Beharbada, egin beharko luke. Baina ez dakit arras guztiek hori ikusten duten, eta batzuek ez ote duten ikusiko beren eremuan sartzen ari dela.

“Nahasi dugu erdaldunekin atseginak izatea euskaldunon eskubideak tinko ez defendatzearekin“

Alor horretan aldaketak izan dira. Erakundeen eta herri ekimeneko euskalgintzaren artean botere-kontrabotere dinamikara ohituak ginen. Baina elkarlana gero eta handiagoa da, Euskaraldia bezalako ekimenekin. Elkarlana da bide bakarra?

Ez. Hor bakoitzak badu bere funtzioa, eta egin behar dute. Batzuetan, karga bat izan daiteke. Instituzioen menpe jartzeko arriskua egon liteke. Azkenean, bitarteko gehien dutenak eta babes legala ere instituzioak dira. Elkarrekin ari behar dute, eta beharrezkoa da. Baina bakoitzak bere alorra defenditu behar du. Kontrajarriak ere egon daitezke une batzuetan. Eta nik momentu honetan ikusten dut instituzioek oraindik ez dutela euskara ardatz. Alderdi politikoetan ere bai. Beste gauza batzuk gailentzen zaizkio euskarari. Eta hori lortzen ez dugun bitartean kontuz ibili behar dugu. Irakaskuntzan eta hedabideetan esan izan da: utz dezagun dena administrazioaren esku. Berdin zait Eusko Jaurlaritza, Nafarroako Gobernua edo Ipar Euskal Herriko Elkargoa. Baina hor arriskua dago. Instituzio horietan daudenak ez badira oso euskaltzaleak, oraindik handiagoa.

Euskaltzaindiaren Nafarroako ordezkari izendatu berri zaituzte. Foru Gobernuarekiko harremanetan, zure aurrekoak, Andres Iñigok, bizi izan zituenak baino garai goxoagoak egokitu zaizkizu.

Bai, urte gogor samarrak izan ziren ni Euskaltzaindian sartu aurretik. Orain bada hitzarmen bat. Datorren hilean sinatuko da 2021ekoa. Orduan, hitzarmenak badira, elkarrekin aritzen gara lanean, baina gero, momenturen batean zerbait ikusten badugu, Gobernuak ez duela erabaki zuzena hartu euskararen alorrean, esan behar izaten dugu. Euskaltzaindiak adierazpen bat baino gehiago egin izan du. 76tik aurrera ez dakit zenbat izan diren, baina esanen nuke erdiak baino gehiago izan direla Nafarroari dagozkionak. Asko dira Euskalerria Irratiaren frekuentziari buruzkoak. Eta orain gutxi, Txibite andreari bidali genion eskaera bat. Beti badira, edo irakaskuntzarekin lotuak, edo…

… Euskararen Foru Dekretuarekin lotuak. Gaia gori-gori dago. Epaileek joan den legealdiko dekretu berria baliogabetu zuten. Berririk egiteko adostasunik ez Gobernuko kideen artean. Eta euskara hutsaren hurrengoa, Euskararen Legearen araberako eremu ez-euskalduneko zein mistoko lan eskaintza publikoetan. 

Gorabehera handiak izaten dira, baina Nafarroan beti egiten dugu behera gehiago gora baino. Aurreko legealdian aski aurrerapauso ez zen eman, beldurra delako euskararen kontra ari direnek hor dituztelako epaileak azken hitza emateko. Oso mantso aritu ziren ongi lotzeko aitzakian. Kontra etorri ez zitezen.

Epaileak bakarrik ez. Inkesta soziolinguistikoen arabera, euskararen aurkako jarrerak nabarmen handitu ziren herritarren artean, bai eremu ez-euskaldunean, bai mistoan.

Gure beldurra aipatu dut. Baina beldurra beste aldetik ere bazegoen: hauek instituzioetara iritsi baldin badira, boterea hartzera datoz. Baina boterea, zoritxarrez, ez dago batere euskaltzaleen eskuetan.

Euskararen aurkakoek, diskurtsoan, oso zuntz berezia ukitu zuten: oso aspaldidanik nafarrentzat Diputazioan lanpostua lortzea lurreko paradisua da. Eta sinestarazi zuten euskararik gabe ez zegoela foru administrazioan sartzerik.

Horretan ari izan dira eta ari dira Nafarroan eta Nafarroatik kanpo. Irungo epaiak antzeko gaia erakusten du: ematen du bertako hizkuntza dela inposatzen dena, eta diskurtso hori erabiltzen dute. Nafarroan eta Euskal Herri osoan. Eta hizkuntza gutxituak dituzten beste lurraldeetan ere bai. Diskurtso hori UPNk oso ongi erabiltzen jakin du. Baina, azken batean, euskaldunok gara diskriminatuak. Gure hizkuntzak ez du, inola ere, beste hizkuntzak duen berdintasuna inongo aldetik, eta esaten digute gu gainetik gaudela.

Gauzak horrela, nola lortu euskararen aldeko jarrera sustatzea, zabaltzea, Nafarroan? Milioi bat euroko galdera…

Jakinen banu emanen nuen formula. Baina ez dut formularik. Eta uste dut inork ez duela formula zehatzik. Ikusten dena da diskurtso aldetik badagoela diskurtso bat esanez, beharbada, horrela gaudela aski atsegin ez garelako, eta atseginagoak izan behar dugula. Nik esanen nuke, orokorrean, nahasi egin garela, nahasi dugula atseginak izate hori gure eskakizunetan eta gure eskubideen defentsan tinko ez izatearekin. Amore ematen ikasi dugu eta amore ematen segitzen dugu.

Geroa Bai Gobernuan dago. EH Bilduk Gobernua sostengatzen du, kanpotik. Zure ustez, zer egin beharko lukete euskararen dekretuaren aferan?

Kanpotik zaila da esatea zer egin behar duten. Partaidea ere banaiz, militantea naizen neurrian. Nire ustez, alderdi politikoek, euskaltzaleenak izanda ere, aski erdian ez daukate euskara, ardatzean, eta beste gauza batzuk gailentzen dira. Hor dago kontu hori: eskuineko gobernu bat baino hobe da gobernu hau. Horrekin jokatzen ari da, aurreko legealdian jokatu zen bezala. Guk esan genuen: orain Euskararen Legea aldatuko da, euskararen ofizialtasuna Nafarroa osoan erdietsiko da. Eta esan ziguten: ez, Ezker Batua ez baitago ados. Amore ematen dugu behar baino agudoago, gauza baten edo bestearen izenean. Esan zen: legea ezinen da aldatu, baina denok batera jokatuz zerbait lor dezakegu. Eta nik ez dut esaten pauso ttikiren bat eman ez zenik eta eman ez daitekeenik…

“Nafarroako Euskararen Dekretuan, alderdi euskaltzaleenek ere ez dute euskara asko erdian”

Euskaltegien zein euskarazko hedabideen finantzaketan izan dira, adibidez.

Bai, eta aurrerapauso horiek onartu egin behar ditugu. Baina lehen lerroan ez dugu jartzen euskara, baizik eta beste gauza asko lehenetsirik. Zenbait alderdik botoak lehenesten dituzte.

Euskararen Legea, Napartheid-a, onartu zutelarik, hautetsia zinen. Iruñeko Udalean lehendabizi, Foru Parlamentuan, gero. Atzera begira, zer dakusazu?

Euskal Herrian Euskaraz-en militante nintzen garai hartan, eta borrokan ibili ginen, batzorde bereziak sortu genituen. Oroitzen naiz legea oraindik zirriborroa zenean egin genituela ekintza batzuk Iruñeko karriketan barna, alde zaharrean. Kateatu ere egin ginen, Parlamentuaren aurrean…

Eta Polizia oldartu zen han ginen manifestarien kontra. 15 urterekin, han ginen.

Ikusi ikusten genuen, baina gure esku ez zen egon. Lehen proiektutik aldaketak izan ziren. Hasieran, bi eremu zeuden. Gero, hiru izan ziren. Imotz, adibidez, mistoan sartu zuten. Segitzen dugu modu batez edo bestez euskara ofiziala izan gabe. Eta gogoratu behar dugu Parlamentuan onartu zela, uste dut 1980an izan zela, euskara ofiziala izan zedin Nafarroa osoan. Azterketa batzuk egin ziren, Jesus Azkonak egin zituen, eta txostena amaitu zuen esanez euskararen aldeko eta kontrako jarrerak bazirela, baina inongo zonatan ez zegoela kontrakotasun hain nabarmenik ez onartzeko ofizialtasunaren legea. Gero, aplikazioa izanen zen diferentea. Baina Madrila joan ziren parlamentari batzuek ez zuten hara eraman Parlamentuan onartutakoa.

Arturo Campionen 50. urteurrenaren karietara, Patxi Zabaletak eta Iñaki Zabaletak, iritzi artikulu batean, esan dute euskaltegia sortu zenutelarik nekez imajinatuko zenutela 2021ean euskara ez zela ofiziala izanen Nafarroa osoan.

Hirurogeita hamarreko hamarkada hura oso mugitua izan zen zentzu guztietan: kultur arloan, langileen alorrean, sanferminetako liskarrak… Mugimendu handia zegoen eta uste genuen aurrera eginen genuela. Laurogeiko hamarkada hartan euskara Nafarroa osoan ofiziala izatea erdietsiko genuela sinetsita geunden. 50 urte pasatu dira eta irakaskuntzan izan dira erdiespen handienak, baina oraindik gaude 86an onartu legearekin. 2021ean oraindik Nafarroako haurren %30k baino gehiagok ez du ikasten euskara ulertzeko moduan ere.

Arturo Campion euskaltegiak 50 urte. Eta zuk han lanean zenbat?

1972tik. Gero, Madrilen, Andosilla-Sartagudan eta Sakanan izan nintzen euskara klaseak ematen. Eta handik Arturo Campionera itzuli nintzen.

Eta han geratu zinen, erretiroa hartu arte, oso baldintza ekonomiko zailetan. Zure ikasketekin, erreferentzialtasunarekin, bazenuen hirumilaeurista izaterik. Zergatik hautu hura?

Niretzako hautua ez da inoiz izan, eta orain ere ez dut egiten, diruarengatik, nik sinesten dudan gauza horiengatik eta aldatu nahi ditudan gauzengatik egiten dut. Euskal Herrikoa izatea eta gure hizkuntza ez defenditzea eta gure hizkuntzan ez bizitzea oso gogorra zait niri. Erabaki askorekin, Atarrabiakoarekin, Irungoarekin, entzuten ditudanean, min fisikoa eta guzti sentitzen dudala esan dezaket. Ukatzen nautelako behin eta berriz. Ni izateari, ni nor izateari uko egiten diote. Hori ez da onargarria. Justizia kontua da. Eta mundu honetan justiziaren alde egin behar dugu guztiok.

Hori oso argi zenuen oso txikitatik: moja kolegioan, historia irakasten, moja batek erromatarrak, bisigodoak eta musulmanak aipatu zituen, baina euskaldunak ez. Eta zu, 13 urterekin, matxinatu egin zinen.

Haren aurretik izan nuen herrian berean besteren bat, nahiz eta nik uste dut orain maistra hark ez duela berdin pentsatzen. Orduan, telebista bakarra zegoen herrian, apaizaren etxean, eta hara joaten ginen ikustera. Futbol partida bat ikustera joan ginen, Suedia eta Espainia zirela uste dut. Ni Suediaren alde jarri nintzen: Suediak ez ninduen zapaltzen. Adiskide batek, beste haur batek, esan zidan: “Zeure buruaren kontra ari zara”: Eta nik: “Ez, ni ez naiz espainiarra”. Eta maistra hark, gero, eskolan, esan zidan: “Ez zaitut aditu nahi berriz halakorik esaten”. 11 bat urte nituen.

Eta bigarrena kolegioan, Jarauta karrikako Dominikoetan. Moja hasi zen azaltzen ze jende pasa den Iruñetik eta Nafarroatik, eta hasi zen batzuk eta besteak aipatzen. Eta nik esan nuen: “Horiek guztiek arrastoak utzi dituzte, guztiak aipatu dituzu, eta gu, hemen bizi ginenak eta bizi garenak? Nola da posible?”. Eztabaida izan genuen, bai.

1989ko ekainaren 30a aipatuz gero, zer datorkizu gogora?

AEKtik kanporatu gintuzten urtea. Baina aurretik jada giroa barnean oso zaila zen, giro haren ondorio bezala ikus dezakegu etorri zena. Tarte hartan ni buru-belarri ibili nintzen gure postura defenditzen, hara eta hona mugitu nintzen, baina ikusi nuen ez zegoela deus egiterik, erabakia hartua zela. Batere ez zaizkit gustatzen militarrak, baina analogia militar bat erabiliko dut: uste dut jeneralak eta kapitainak gu botatzearen alde oso sutsu aritu zirela eta soldaduak berotu egin zirela. Azken unean, ekainean berean, jeneral eta kapitain haiek atzera egiten saiatu ziren, baina orduan, soldaduek ez zuten onartu.

Zauria itxi al da? Orbanik geratu al zaizu? Prozesu mingarria izan baitzen zuretzako.

Oso prozesu mingarria izan zen niretzat. Azken bi urte haiek. Eta ondoko urteak ere bai. Gainera, hor tartean Korrika bezalako ekimen izugarri polita genuen, Euskal Herrian egiten den politenetakoa, politena ez bada. Baina ikusi genuena izan zen IKAra etorri zirenek zein AEKn geratu zirenek ordutik aurrera lan egiten segitzerik izan zutela modu errazagoan eta arinagoan. Eta lehenago ez, itota geundelako guztiok. Beraz, alde batetik, ona izan zen. Bestetik, sufrimendu hori izan duzu, ezagutu duzu, eta hori haustea gogorra da. Saiatu ginen zenbait urtez negoziazio txiki bat egiten. Ez zuen aurrera egin. Gero, beste arazo asko izan genituen, tartean, Nafarroako Gobernuarekin, subentzio pirrildo horiek jasotzeko ere. Eta bat eginik jokatu behar izan genuen. Bide luzea egin dugu elkarrekin, bakoitza bere arloan eta moduan lanean, baina zenbait gauzatan elkarrekin. Koordinatzailearen arabera harremanak hobeak edo okerragoak izan dira. Aitziber Sarasolarekin edo Elena Etxalarrekin harremanak oso onak eduki genituen biekin, nahiz eta gure negoziazioetan, beharbada, ados jartzen ez ginen.

Batasunaren eta Aralarren arteko zatiketa ere tokatu zitzaizun. Ez dakit zer gertatzen den Nafarroan, baina zatiketa guztiak hemen gertatzen dira.

Seguru asko, zatiketak izan dira beste lekuetan ere. Momentu hartan ez geunden ados ezker abertzaleko talde horrek, Batasunak, zeraman bidearekin, eta barnean iritzi kritiko bat egin nahi izan genuen. Azkenean, kanpotik egin behar izan genuen hori bera. Uste dut bere ondorioak izan zituela. Ez dut esanen ETAren arma uztea horregatik gertatu zela, baina bai horrek ere izan zuela garrantzi bat.

Badakit sare sozialetan ez zarela ibiltzen, baina Twitterren zatiketa umoristiko bat sortu zaio Euskaltzaindiari: Turbotzaindia…

Ez baitut ezagutzen ez dizut esanen, baina sareetako eztabaida horiek, eskola publikoa eta pribatua edo euskalkiak eta euskara batua… Nik beti esaten dut: sentitzen dut, baina eztabaida horietan ez dut sartu behar horiek ez direlako gure eztabaidak, horiek kanpotik sartzen dizkiguten eztabaidak dira. Hemen benetako eztabaida euskara edo erdara da, euskara edo gaztelania eta frantsesa. Hor dago benetan koska. Horri eman behar diogu garrantzia. Gero, iritzi diferenteak izanen ditugu barnean, baina hor dago apustua.