Oskia Ugarte: “Artistentzako ekosistema sortzen ari gara”

Oskia Ugarte Abarzuza (Iruñea,1976). Aspaldi honetan TTAP aldizkarirako elkarrizketatu ditugun artista guztiek jaso dute Huarte Arte Garaikide Zentroaren bultzada aldez edo moldez. Horrenbeste sortzaile interesgarrien gibelean egoteagatik soilik elkarrizketa mereziko luke zentroko zuzendaritza kolegiatuko buruak. Hori gutxi balitz, Ugartek lasaitasun eta gaitasun pedagogiko harrigarriz azaltzen du artearen inguruko bere ikuspegi apurtzailea.

Gurasoentzat gogorra omen alabak, edo semeak, artista izan nahi duela esatea. Ez ote den okerragoa, zuk bezala, alabak Artearen Historia ikasi nahi izatea.

Gogorra da, irtenbide gutxi daudelako eta aukerak murriztu egiten direlako Artearen Historia ikasten duzunean, baina tira…

Zergatik hautatu zenuen Artearen Historia?

Konturatu nintzen institutuan asko gustatzen zitzaidala, UBIn, gaurko batxilergoko bigarren mailan, eta pentsatu nuen: “Hau ikasten egun osoa eman dezaket nik”. Asko gustatzen zitzaidan. Esan nuen: “Ikusiko dut non ikas daitekeen Artearen Historiarekin harremana duen zerbait”. Eta orduan, karrera oso bat aurkitu nuen horri buruzkoa.

Paradoxa bat: zure gurasoek pentsatuko zuten ikasketa horiekin diruarekin harreman eskasa izanen zenuela, baina egun, Huarte Zentroan diru kontuez arduratzen zara.

Beste gauza batzuen artean, horretaz arduratzen naiz, bai. Kudeaketa kulturalaren oso alderdi garrantzitsu bat aurrekontua lantzea da. Hori hala da. Kulturan eta artean oso diru gutxi mugitzen da, eta diru gutxi horiekin ibiltzea tokatzen zait.

Inoiz esan didazu artearen munduan dirua zerbait zikin bezala ikusten dela, eta zuk oso bestela dakusazu.

Niri txikitatik esan izan didate: “Ez ibili diruarekin eskuetan, zikintzen du eta”. Beti kontzeptu hori hor dago: artea metafisikarekin harremana duen zerbait da, eta ez horrenbeste gauza fisikoekin, ukitzen diren gauzekin, bizi garen mundu honekin. Baina gero, ez da horrela: artearekin edo kudeaketa egitea, edo kritika, edo ikerketa, edo artista izatea… Horrek guztiak lanbide bat izan behar du.

Artistek jaten baitute.

Hala da.

Bidaiatxo bat proposatuko dizut: Iruñerrian A15etik sartuko gara, Berriozarko entzunaretoaren paretik. Ezkerra eginda, Burlatako eta Atarrabiako kultur etxeen ondotik igaroko gara, Huarte Zentrora iritsi arte. Inguruan Baluarte, Gaiarre eta Nafarroa Arena dauzkagula ahanzteke. Ez al da gehiegitxo?

Bai; gehienbat, 2000. urteko hamarkada hartan eraiki izan zelako modu neurrigabean, krisi ekonomiko sakonean erori aurretik, higiezinen burbuilaren tamaina ikusi zen arte. Orduan, eraikin eta erakunde pilo bat sortu ziren, artearen eta kulturaren inguruan. Europa osoan museoak eta kultur zentroak barra-barra egin ziren. Hor begiratu behar da zein politika egin diren gero eraikin horietan guztietan. Eta berehala ikusiko dugu hor barruan ez dela kultur politikarik garatu.

Mario Gabiria zenak zioen adreilua Jaungoikoa zela eta erlijioa eraikuntza. Osasun arazoei aurre egiteko, osasun etxea. Kultur arazoak konpontzeko, kultur etxea. Dena konpontzen zen adreiluaren bitartez.

Asmatzen du, guztiz. Eraikin horiek zein profesionalekin eta politikarekin bete ez baitzuten pentsatzen. Kulturan gertatzen zaigun zerbait da hori: pertsonek ateratzen dute lana aurrera, baina inoiz ez da pertsonengan pentsatzen. Zein pertsonak lan eginen dute hor? Zenbatek? Zein dirurekin ordainduko zaie? Hori ez da pentsatzen.

Honek guztiak badu harremanik Huarte zentro honen hastapenekin. Uharteko Udalak eraiki zuen, Gobernuak ez zuen sustengatu, eta hutsik geratu zen.

Eraiki eta gero, Udalak lehen urtean aurrekontuetan diru bat aurreikusi zuen zentroaren funtzionamendurako, baina bigarrenean jada ez, bigarren urtean aurrekontua zero eurokoa zen. Orduan, gertatu zena izan zen Nafarroako Gobernuak itxi baino lehen esan zuela: “Dotazio bat eginen dugu urtero”. Eta Nafarroako Gobernuko Kultura Departamentuak arte garaikidean ez zuenez gauza handirik egiten, behintzat, hau zeukan.

“Huarte Zentroan, lau emakumek ordeztu dugu zuzendaritzan 40 urteko gizon heterosexual eta zuria: poetikoa da”

Aldaketaren Gobernuarekin iritsi zen aldaketa Huarte Zentrora.

Inongo kultur politikarik gabe eraiki zen zentroa. Udalerri txiki baten burutazioa izan zen. Gero, kultur politiketan eta korronteetan sartzea zaila izan da beti. Baina 2016an, aldaketaren Gobernurekin, patronatu berria osatu zenean erabaki zuten ez zela erakusketa espazio bat bakarrik izango, baizik eta beste gehigarri bat eman nahi ziotela, guk proiektuan proposatu genuena: ekoizpen zentro bihurtzea.

Gu hori ez da plural maiestatikoa, baizik eta erreala, proiektua lau lagunen artean diseinatu baitzenuten, eta halaxe, laukote bezala, aurkeztu zineten berez gizabanakoentzat pentsaturik zegoen zuzendaritza esleitzeko lehiaketara.

Azken finean, gure asmoa zen arte garaikidean lan egiten duen komunitate artistikoan dauden lan moduak erakunde honetara ekartzea. Beti lan egin izan dugu modu kolektiboan, gehien-gehienetan hala egiten da. Eta galdera izan zen: zergatik ez eraman lan modu horiek erakunde batera? Zer gertatuko da hori egiten badugu?

Nola sortu zen laukote hura?

Aurreko ekimen batean ezagutu genuen elkar. Nafarroako Arte Garaikide eta Parte Hartze Plataforman. Han elkarrekin lan egin genuen, 2010. urtean. 2016ra arte beste gauza asko egin genituen, bakarka edo bestelako jendearekin. Beste hiru kideek proiektua prestatzeko deitu nindutenean, ni amatasunarekin nenbilen, oso alaba demandantea nuen, eta proiektuaren prestakuntzan parte hartzea ihesbide bat izan zen. Halako zerbaiten beharra nuen, beste zerbaitetan prestatzeko. Proposatu zidatenean, eromen hutsa iruditu zitzaidan, baina aurrera egin genuen.

Inoiz esan didazu uste zenutenez zuen proiektua ez zela aurrera aterako, oso proiektu ameslaria prestatu zenutela. Zuzendaritza eman zizuetelarik, nolakoa izan zen lurrartzea?

Esperimentala guztiz. Esperimentala diot, esperimentu batean bizi garelako, duela bost urtetik, eta, gutxienez, beste bat emanen dugu honetan. Hasieran, ameslaria zen, lauren artean egiten genuelako zuzendaritza, ez bakoitza gauza batez arduratuz, baizik eta laurok aldi berean lan eginez. Egia da nik lanaldi osoa daukadala eta besteek erdia, baina zuzendaritzan erabakitzen den guztia lauron artean erabakitzen dugu. Gauza praktikoenak ez, baina estrategikoak bai, denak, noski.

Zeintzuek osatzen duzue zuzendaritza kolegiatu hori?

Betisa Ojanguren arte hezitzaileak, Elisa Arteta gorputzarekin lan egiten duen artistak, Nerea De Diego ikus-entzunezkoen artistak eta nik neuk.

Zuzendaritza kolegiatua lau emakumek osatzen duzue. Genero irakurketarik?

Ez da zorizkoa. Garrantzitsua zen museoko zuzendari gizon, heterosexual, 40 urtetik gorako zuri hori ordezkatzea. Ordezkapen hori emakume batek egitea. Edo, zergatik ez, lauk. Oso gauza poetikoa izan daiteke.

Proiektua amets bat zela esan dugu. Errealitate bihurtzen ari al da? Kontent al zarete?

Oso pozik gaude, bai. Hori bai, egunero ez bada astero esaten dugu: “Eskerrak lau garen”; izan ere, lan handia egin dugu eraikin honen erabilpenari buelta emateko, Nafarroan existitzen ez zen zerbaiti hasiera emanez: ekoizpen zentro bat artistei begira, fokua beti artistengan jarrita, haien beharretan. Alde horretatik, oso pozik gaude, gero eta gehiago erabiltzen delako zentroa. Formazioa ere aurrera atera dugu, eta, hala, baliabide asko eskaini ditugu, ez ekonomikoak soilik.

Izan ere, Nafarroan artistak sortzeko ekosistemarik apenas zegoen.

Hasieran, zentroan aurrerantzean ez genuela erakusketarik egingo esan genuenean, polemika handia piztu zen. Eta oraindik bada oso polemikoa. Bonba bat bezala erori zen iragarpena. Ordura arte artistek uste zutelako -eta egun ere gehienek pentsatzen dutelako- gertatzen ahal zaien gauzarik hoberena erakusketa bat izatea dela. Eta ez dira konturatzen erakusketak ez duela jaten ematen. Aurretik dagoen prozesu hori guztia bermatua izatea da garrantzitsua.

“Sistemak Guggenheim museoak behar ditu, baina sistemaren aurkakooi traba besterik ez digute egiten”

Egonaldiez, bekez ari gara?

Edo lanpostuez. Lanpostu bihurtzea. Materialak erosi behar ez izatea. Baina, horretaz gain, urte oso batez zure lana proiektu hori izatea. Ez erakusketaren momentuan soilik.

TTAPen oso gauza berezia gertatu zaigu: azkenaldian, artista interesgarri bat elkarrizketatu dugun aldiro kontatu digu zuekin nolabaiteko harremana duela: Arantza Santesteban, Martin Etxauri, Hedoi Etxarte, Chill Mafia…

Gauza pilo bat egiten ditugu. Diru laguntza asko eta ezberdinak ditugu, egonaldiak, formazioak, programa asko… Baina bistan da artista asko elkarrizketatzen dituzuela, eta, azkenean, artistak ez dira horrenbeste. Bestalde, gu ere sortzaileen komunitateko kide gara, bi artista ditugu taldean, eta horrek ere ate asko ireki dizkigu, eta ate asko ireki ditu Huarte Zentroan, artistak sar zitezen.

Gainontzeko euskal herrialdeetan artistentzako ekosistema egokiagorik al dute? Zer iruditzen zaizu Tabakalerak edo BilbaoArtek egiten duten lana?

Zentro horiek oso zentralak dira, erdigune batean kokatuta daude: Donostia zentro-zentroan dago, baita Bilbo ere. Halere, nolabaiteko anaitasuna sentitzen dugu haiekiko, han ere erresidentziak egiten dituztelako, eta formazioa eskaintzen dutelako. Kudeaketa aldetik ezberdinagoak gara. Haiek aitortza handiko erakundeak dira, eta hemen Nafarroan oraindik ez dute egin halako apustu erabatekorik. Tabakaleran jende askok egiten du lan eta diru asko daukate. BilbaoArten, agian, lantaldea ez da hain handia, baina errekurtso aldetik indar handia dute, eta fakultate bat dute alboan. Horrek asko laguntzen du. Kudeaketaren aldetik Dinamoarekin anaitasun estuagoa sentitzen dugu, edo Nekatuenearekin, periferikoak baitira, eta txikiak, gu bezala. Halako espazio periferiko gehiagorekin lan egiten dugu.

Periferian, maiz, sos gutxiagorekin gauza interesgarriagoak sortzen dira.

Periferiak ikusezintasuna ematen dizu. Ez zaituzte foku batekin argitzen. Inork ez du ikusten zuk egiten duzuna. Eta orduan, akatsak ere egiten ahal dituzu. Hori ematen du periferiak.

Baita gatazka ere. Eta gatazka oso emankorra izan daiteke.

Bai, noski. Eta horrek guztiak ez du zerikusirik horrenbeste baliabide ekonomikoekin, eta bai, ordea, askatasunarekin. Sorkuntza giro aske batean eman behar da.

Ikasketen eremuan ere aurrerapausoa egin duzue, graduondoko bat sortuz.

Arte garaikide sorkuntzari buruzko master bat da, oinarria gorputzetan, afektuetan eta lurraldean duena. Hiru hanka horiek ditu. Guretzat oso garrantzitsua da ez izatea Huarte Zentroaren master bat soilik, master propio bat. Nafarroako Unibertsitate Publikoarekin eta Euskal Herriko Unibertsitatearekin batera egin dugu. Arte zentroetan masterrak nahiko ohikoak dira, baina jada unibertsitate bat sartzen denean beste sakontasun bat ematen dio, eta bi badira, are gehiago.

Hego Euskal Herriko masterra.

Ipar Euskal Herriko irakasleak ere baditugu, finean, masterraren hiru hanketako bat lurraldea delako, eta guretzat lurralde hori Euskal Herria da.

Master hori hazi moduan dakusazue, Nafarroan arteari buruzko ikerkuntza lora dadin.

Nafarroan oso ikerkuntza gutxi dago humanitateen arloan. Artearekin harremana duen ezer ez dago. Eta garrantzitsua da hemen daukagun ekosistemarentzako ikerketa profesionala izatea.

Arte Eder Fakultatea badugu Euskal Herrian, Leioan.

Euskal Herria bere osoan hartzen badugu, nahiko orekaturik dago, baditugulako periferiako espazio sortzaile hauek, baina badugulako, aldi berean, Bilbo bezalako hiriburu bat, potentzia handikoa, Arte Eder Museoarekin, BilbaoArterekin, Azkuna batekin. Edo Donostian Tabakalera. Baina kontua da hori ez dela errealitate bihurtzen, Euskal Herria ez dagoelako aitortua bere osoan, eta hori arazo bat da. Mugei kultur ikuspegitik ezikusiarena egin diezaiekegu, baina administratiboki hor daude, eta oso efektiboak dira. Adibidez, Ipar Euskal Herriarekin master bat egitea, baita gauza txikiagoak egitea ere, oso zaila da.

Bilboko museoen eta zentroen artean Guggenheim ez duzu aipatu, ezagunena izanagatik ere. Zer deritzozu?

Oso ezaguna dela. Ereduak ez dio ezertarako erreparatzen arteari, ez bertakoari, baina ezta nazioarteko arteari ere. Artea bestelako helburu batzuekin erabiltzen du. Halako ereduak sistema ekonomiko honentzat beharrezkoak dira, baina sistema hau gogoko ez dugunoi estropezu besterik ez digute egiten.

Izan ere, arteak zein rol jokatu behar du gure gizartean?

Ni arte garaikideaz mintzatuko naiz. Homogeneotasun batean eta jarraikortasun batean bizi gara. Ezetz uste dugu, sare sozialen bidez eta egungo komunikabideen bidez beti gabiltzala leku batetik bestera saltoka, informazio pilo bat dugula. Baina, egiatan, gauza bera egiten ematen dugu egun osoa. Pantaila bati begira, gehienetan. Arteak, kulturak, hortik ateratzeko aukera ematen digu, dibertsitatea ikusteko, gauza ezberdinak egiteko, ikusteko, pentsatzeko, sentitzeko. Eta, gehienetan, arteak gorputza zeharkatzen digu. Gorputza jarri behar duzu horretan. Eta horrek oso leku politean jartzen gaitu, ikasteko edo gauza berrietan zehar pasatzeko. Nire ustez, hori da artearen eginbeharra, arteari eskatu behar dioguna. Orokorrean, beste gauza batzuk eskatzen zaizkio: edertasuna, edo epifania bat eragitea. Berniniren Santa Teresa-n pentsatzen ari naiz. Badirudi denok hala sentitu behar dugula artelan baten aurrean, eta ez du zertan.

Guggenheim oso museo ezaguna dela esan dugu. Ez ote dagoen beste muturrean, ez ote den oso ezezaguna hemendik hurbil dagoen Oteiza museoa. Zu han lan egindakoa zara.

Ez dut uste ezezaguna denik. Ezaguna da. Gertatzen dena da jendea ez dela joaten haraino. Mendian dago…

Azalera handiko saltoki batez harago…

Eta azalera handiko saltoki horrek jendea sarean bezala harrapatzen du, ez dadin museora iritsi; kar, kar. Egia esan, jende gutxi joaten dela esan daiteke, zenbakiak zeintzuk diren ez badakit ere. Baina uste dut museo baten eginbeharra ez dela jendea hartzea bakarrik. Beste helburu batzuk behar ditu izan, eta, adibidez, kasu honetan, Oteizak utzi zituen obra guztien kontserbazioa egitea da. Horretan erabiltzen dute aurrekontu gehiena, kontserbazioan. Badakigu Oteizaren eskulturak nolakoak diren: kortxo batekin eginda, edo alanbre batekin, edo klarion batekin, eta hori kontserbatzea oso zaila da.

Koinatuarena eginen dut: zergatik ez egin obra handiagoak, Oteizaren maketa horietatik abiaturik?

Oteizaren balio handiena hori zen: etengabe entseguan eta esperimentuan ari zen. Ez zen gero pieza handietan egiteko. Pieza bakoitzak balioa dauka horregatik: prozesuaren momentu bat irudikatzen duelako. Eta horretarako dira.

Asmatu al zuen Oteiza handiak EAJren Eusko Jaurlaritzari bizkarra emateko, bere museoa UPNko Miguel Sanz lehendakari zuen Nafarroara bideratuz? Ez al da bazterrean gelditu?

Bere ikuspuntutik, auskalo. Berari galdetu beharko genioke. Nire ikuspuntutik, bai, asmatu zuen, hemen alboan baitaukat. Bestalde, Oteitzaren lana beti izan da bazterrean, ez da inoiz zentrala izan. Beti bere lana eta bere bizitzeko eta lan egiteko modua bazterretan kokatzen da. Ez dut imajinatzen bere lana halako leku bisitatu batean; Guggenheimen, adibidez.

Donostiako Paseo Berrian badute haren lan handi bat.

Bai, baina museo osoa oso ongi dago hemen. Egon zitekeen ere Azpirotzen edo ez dakit non. Gauza da halako legatu bat egitea oso zaila dela beti. Artistaren interesa, ondorengoena, administrazioarena, komunitate artistikoarena… Denak batzea ezinezkoa da. Ahal dena egiten da.

Noiz arte iraunen du zuen agintaldiak?

2022ko abuztura arte. Lehiaketa ordura artekoa da. Lau urte ziren. Beste bi luza zitekeen. Luzatu dizkigute, eta abuztuan bukatuko da epea eta berriro aterako da zuzendaritzarako lehiaketa.