Oskar Alegria: “Film batean gelditzea nuen amets”

Iruñeko Iturrama auzokoa da Oskar Alegria, kazetaria formazioz, naufragoa bokazioz. Bi film gogoangarri bezain sailkaezinen egilea ere bada: Emak bakia baitha eta Zumiriki. Bietan eginkizun zaila jarri dio bere buruari: desagertzen ari dena denboran eutsi.

ANGEL ERRO: Kaixo, hemen gaude Oskar Alegriarekin, aspaldiko laguna, baina gaur ez dugu geure gauzez hitz egingo.

OSKAR ALEGRIA: Gaur etsaiak izango gara.

Elkarrizketetan beti etsaigo txiki bat, lehia txikia egoten da. Elkarri ezagutzen ez diogun fazeta horretatik ekingo diogu. Iruñeko zinemagile ospetsu eta ospetzeko bidean da Oskar. Bi pelikularen egile. Bata, oso ezaguna egin zena gure artean, Emak bakia baitha, eta orain, Zumiriki estreinatu berri duzu. Ikusle askok ez zuen oraindik ikusiko, baina oihartzuna bai iritsi zaigu bestelako bideetatik. Behin bi film horiek aipatuta, norabide ezberdineko filmak dira, neurri batean. Lehena ahoz aho hazten joan zen, eta zinema festibaletara iritsi. Bestearekin kontrakoa gertatu da: ezagutuko dugu lehenago Venezia bezalako festibal handietan ibiltzeagatik eta ikusi gero ikusi beharko dugu, famatu ondoren.

Ez dut pentsatu hori, baina ongi errana dago. Nik ikusten dut oso film ezberdinak direla eta, aldi berean, oso antzekoak. Lehendabizikoa, Emak bakia, ehiztari baten filma da. Ehiztaria akzio gizona da, harrapakin baten xerka edo bila doana. Oinez egina dago filma. Horizontala da, ibilaldi bat.

Eta bestea, berriz…

Bestea arrantzale batena da. Arrantzalea geldirik dago. Film osoan zehar aulki bat agertzen da, eta erranen nuke aulki hori oso inportantea dela. Lehen filmetik osagai bat aukeratu behar badugu, zerekin egina dagoen, uste dut xantzaz edo zortez egina dagoela. Bigarrena, berriz, pazientziaz. Harrapakinengana joan ez, baizik eta itxarotea bera hurbildu arte, eta oso ezberdina da.

Oraingo honetan zure presentzia ere nabarmenagoa da.

Lehen, ahots bat zen. Ni ez naiz agertzearen oso aldekoa, baina kasu honetan naufragio baten istorioa da, Robinsonen tankerakoa, eta presentzia beharrezkoa zen. Pentsatzen ari naiz txoriek habia nola egiten duten; oso gauza fisikoa da habiak egitea, besorik gabeko eskultore bilakatzen dira, gorputzarekin, taupadekin, presioz egin behar dute beren etxea, eta nik uste dut film hau ere gorputzarekin egina dagoela, modu fisikoan. Hori ametsa ere banuen: film bat egin eta bertan bizitzera gelditu.

Kontrol gehiago izan duzu oraingo honetan?

Beti egoten da kontrolen bat, baina baita deskontrola ere. Ayrton Sennak zioen –eta berak ongi zekien kontrola zer zen–, bihurgune baten barnean guztia kontrolatzen ari bazara, zerbait gaizki egiten ari zarela. Deskontrol puntu hori behar dugu. Hasieran bai, hau abentura da eta puntu bateraino prestatu behar duzu. Hiru atal egon daitezke: lehena lurra konkistatzea litzateke, eta hori egiteko etxola eraiki genuen, guztia milimetroraino neurtuta, baina, bigarrenik, uraren konkista dator, eta hor dagoeneko ez zaude horren eroso. Eta azken konkista airearena da, eta han galduta zaude, zer gertatuko den jakin gabe.

Eta galduta egoteaz ari garela, zu honaino iritsi zara honaino iritsi behar zenuela jakinda. Lehenagotik ezagutzen zaitut –Sautrela-n lanean zeundela–, eta bide luzea egin duzu euskal eremuan, baina lur azpian bezala. Bazenuen helburu hau helmugan, begi-bistan? Edo guztia ausaz etorri da?

Bueno, luzea ez dakit. 45 urte ditut eta, ez dakit. Bai pentsatu izan dut pelikula hau sekretu bat dela, eta, batzuetan, damutzen naiz sekretu hori agerian utzi izanaz, baina, aldi berean, pentsatu nuen: “Eta biharamunean hilko banintz, zer?”. Hau kontatu behar dut, sekretu gehiago etorriko dira gero. Baina, bai, ezuste bat izan da, handia. Zuk erran bezala, ni satorraren postuan izan naiz orain arte. Eta oso ongi egoten da lur azpian, Ruperren kanta horretan bezala, baina lurgainean ere bai. Eta agerian ezin hobeki. Zergatik diot ezuste handia izan dela? Nire txoko txikiko kontu bat osatu dut eta bat-batean ohartu naiz ez zela bakarrik nire txoko txikikoa, baizik eta… ez dut unibertsal hitza erabili nahi…

Baina, batzuetan, ez dago besterik.

Esaterako, animaliekin ibili eta erreparatu diot hontzari, gauean uluka dabilenari, eta beti erreka berean egoten da, Mitxarrakako errekan, eta hori bera aitak entzun du, eta aitonak ere bai. Behin leitu nuen hontzak beti hautatzen duela adar bera –urrezko adar bat da, oihaneko hoberena–, adar horretatik oihartzunik handiena lortzen duelako, eta bere aurrekoak ere adar beretik aritzen ziren. Nik pentsatu nuen film hau, agian, urrezko adar batetik egina ote dagoen; ados, gure basoa, gure ibaiko txintxur hau, baina hemendik oihartzuna Veneziara irits daiteke.

Nabaritzen dut zugan badagoela gauzen esentziara, mamira, joan nahi izate bat.

Bai. Zer da kontrakoa? Azala. Azaleko artelanak ikustera ohituta gaude. Ongi daude, nik errespetuz diot. Baina sakontasun horretan ibiliz gero, arriskua zure gain hartzen duzu. Jende asko ez dago prest hainbeste gogoeta egiteko. Nik exijitzen dut. Nire lanak ez dira dibertigarriak edo soilik dibertitzeko. Gogoetadunak dira.

Eta inoiz egin duzu gogoeta egin dituzun eta egiten ari zaren lan hauek noraino dauden zure formakuntzak baldintzatuta, edo zure lehenagoko lanek baldintzatuta, zeren zu lehenago Kazetaritza ikasi eta bertan aritu zara.

Kazetaria beti dago hor. Ni Emak bakia-rekin gehiago ohartu nintzen kazetari baten eta poeta baten arteko talka bazegoela. Batzuetan, kazetariak kronika eramaten zuen, eta, besteetan, poetak hartzen zuen lekukoa. Bata zientzia, eta bestea kontrakoa. Batzuetan, batez ere, Frantzian, nire pelikula bineta batekin azaldu izan dut: Tintin eta Asterix tira berean sartzen saiatzea bezala da, Tintin eta Asterix ez baitira gauza bera. Lehena kazetaria da, arrazoien bila dabil. Asterix, berriz, salbaia da, buruan luma duen norbait, eta poesiaren eskutik, modu basati batean. Nik ez dut ez batean ez bestean sinesten, bien arteko nahasketan baizik.

Baina lengoaia horretan eroso zaude, ezta? Ez naiz zure kasuan fikzioaren paperaz galdetzera ausartzen. Zinema gehienetan fikzioarekin lerrokatzen da, baina zuk hortik jotzea ez da erraza irudikatzen.

Nirean aktorerik ez dago. Guztia errealitatean oinarritzen da. Maiz galdetu izan didate: “Hau guztia erreala da?”. Nik errealitatearekin lan egin nahi dut. Errealitatea da sinesten ez den arlorik handiena. Eta zertarako fikzionatzea… ez dakit… Lapurdiko baten borta ireki eta bat-batean Errumaniako printzesa bat agertzen bazaizu? Hori egia da. Batek pentsa dezake fikzionatuta dagoela, baina benetan gertatua da.

Fikziotik baino ezuste handiagoak etor daitezke hortik, fikzioa sinesgarria izan behar duenez…

Fikzioa ez da sinesgarri gertatzen.

Jendeak kezka izaten du, ez zaio gustatzen, gauzen gaineko manipulazioa. Baina gauzak diren bezalakoak erakusteak manipulazio txikiren bat eskatu izaten du.

Dena tranpa da. Guztia, zinema ere bai. Gure hizkuntzan tranpari arte deitzen zaio, besteak beste. Beraz, artea arte bat da. Nire azken egitasmo honetan fototranpeo deitzen diren kamerak erabili ditut. Eta maiz pentsatu dut horretan. Animaliak harrapatu nahi izanez gero, beita, eta abar erabili behar dituzu, baina, azkenaldian, ibilaldia markatzen duzu horrela. Nire inguruan katajineta bat zegoen. Denbora behar duzu, sardina mota berezi batzuk gustatzen zaizkiola deskubritu behar duzulako. Ez edozein sardina. Edozein jarrita, agian, azkonarra etorriko zaizu, eta zuk plano horretan ez duzu azkonarrik behar. Tomatedun sardinak dira katajinetak erakartzen dituztenak. Zuk ibilbidea, planoa, markatzen ahal duzu: hemendik sartuko da, hemen gelditu, hosto batean tanta bat bota, animaliak gora begira dezan, eta gero, planotik ateratzen da. Tranpa hori da, baina tranpa onargarria.

Emaitzak du, batez ere, garrantzia.

Azkenean, egia egon badago, barnean. Zuk animalia batekin harremana izan duzu, eta ez da zebra bat pantailan agertzen dena. Hori gezurra izango zen. Baso horretan zebrarik ez dago, baina katajineta agertzen bada, nahiz eta zuk pausoak pixka bat markatzen dizkiozun, onargarria da. Nahi izaten dugu gezur goxo batean bizi.

“Nire txoko txikiko kontu bat osatu dut eta ohartu naiz ez dela bakarrik nire txoko txikikoa”

Bestalde, orain gutxi, Bernardo Atxagarekin ibili zara hitzaldi sorta bat ematen, erredaktore gisa egin behar izan duzun lanagatik euskal literaturaren ezagutza baduzu. Hortik zerbait edan duzula nabaritu duzu. Zure lana, nolabait, erretroalimentatu egin da horrekin?

Bai, iturriak… non daude gure iturriak? Ni Iturramakoa naiz; beraz, nire iturri  nagusia non den badakit. Euskal kultura hor egon da. Sautrela-n ni koordinatzaile nenbilen, beti itzalpean, belarriprest. Garai hartan, ez nintzen euskaraz hitz egitera ausartzen. Beti zerbait kutsatzen da eta nabaritzen da. Nire azken artelanetan ohartu naiz –ez da ohartzeko kontu bat– desagertzen ari diren gauzak harrapatu nahi izaten ditudala.

Egiazki, euskarak garrantzia badu zure obran desagertzen ari diren hitz, toki-izen, eta abarren eskutik etorri da.

Badago zerbait berezia. Txikitatik ikusi dut hori. Nire euskararekiko grina oso erraza da esplikatzen. Elkarrekin euskaraz ikusi ditudan lehen pertsonak nire osaba, Arga ibaiaren ertz batean, eta, ibaiaren beste ertzean, Francisco Albistur izan dira. Beste ertzeko gizona nire heroia zen. Eta haien artean euskaraz hitz egiten zuten. Artazu aldean, Lizarraldean, euskaldun zahar bakarrak ziren, eta nik aitari galdetzen nion zertaz ari ziren, eta aitak: “Estos hablan vasco, hablan de vacas”, eta ni beti pentsakor. Irudia, haur batentzat, oso polita da.

Ume batentzat sekretu bat, ezkutuko zerbait, bezalakorik ez dago…

Hizkuntzak ertz batetik bestera gurutzatzen zuen: zubi bat zen. Eta hegan egiten zuen hizkuntzak. Nik beti pentsatzen nuen: egun batean horrela hitz egin nahi dut.

Neurri batean, aitarena ere bazen hizkuntzarekiko kezka, Zumiriki filmean agertzen den bezala, galtzen hasitako hitzen hiztegi bat aspaldidanik osatzen ibili baitzen.

Hiztegia grapa batekin. Hori inportantea da. Anbiziorik gabe. Areago, anbizio faltarekin. Hiztegi arin bat osatu zuen –behin kontatu eta 257 hitz ziren, Atxagaren trikuarenak baino gehiago–, baina grapa batekin. Beti pentsatu dut: “Gizon honek zergatik egin du hau?”. Ez da argitaratzeko edo banatzeko. Bakarrik erregistratzeko. “Hau betirako geldituko da hemen”.

Galtzen diren gauzen aurrean zure aita gerrara arma gutxirekin, baina zuk pixka bat arma gutxiago ekarri dituzu.

Erreminta ezberdinekin. Aitak paper bat eta boligrafoa. Ni kamera batekin ibili naiz.

Sentitzen duzu, azkenean, bide bera ari zaretela jorratzen?

Bai; nik uste dut lekukoa hartu dudala. Azken film honetan, hori ere azaltzen saiatzen naiz. Gure aitak dagoeneko ertz baten pelikula egin zuen; beste ertzekoa falta zitzaigun. Erritu iniziatiko baten tankerakoa da hori: beste ertzera pasatu, osatuko gaituen filma egiteko.

Lehenago, kontu esentzialez hitz egin dugu eta, azkenean, denborarekin ohartzen zara lehenagokoek egindakoaren lekuko eramaile laburrak baino ez garela, hurrengoari pasatu arte. Hitz bestez, kamerarik gabe komentatu didazu aita Venezian egon dela eta bere amateurtasunetik filmaren kritika ere egin dizula.

Bai, bere kritika pertsonala, eta 10 biribil bat eman dio filmari, nahiz eta italieraz ikusi, lehenengoz ikusi baitu bertan, Venezian. Baina berarentzat izugarria izan da, omenaldi bat. Aitarekin egon izan naiz aurrez aurre afaltzen eta elkarri begiratu gabe. Oso euskaldunak gara, ez dakit nola erran. Nik ez dut aita inoiz besarkatu. Agian, pelikula hau zor diodan besarkada izan da.

Elkarrizketa batean, edo nonbait, esan duzu film honen ostean –oraindik horretaz hitz egiteko goizegi den arren–, beharbada, hirugarren bat egin eta utz zenezakeela. Ez duzu zeure burua honetan luzeago ikusten? Edo industrian sartzea litzateke hori?

Niretzat, bigarren pelikula bat egitea ezustea izan da. Hiru urte hartu ditut honako hau egiteko. Lehendabizikotik sei-zazpi urte pasa dira. Artisau-zinemagintza da guztiz. Hola izatea nahiago. Hirugarren bat egitekotan, ez dakit zenbat urte hartuko nituzkeen, baina gauza bera litzateke. Gogorra da niretzat, denbora asko hartzen dizu, bakarrik egon beharra, dirulaguntzarik gabe, auzolan txiki batean, baina hori emaitzan ere antzematen da. Hirugarren bat eginez gero, modu honetara izango litzateke, baina zaila.

Agian, zailena zer kontatua aurkitzea izan daiteke, dagoeneko kontatu baduzu oso gertutik ukitzen zaituen zerbait, horren tamainako zerbait aurkitu beharko zenukeelako.

Bai, baina Emak bakia egin nuenean, lagun batek erran zidan: “Zergatik egin duzu hau lehendabiziko filmean? Hau hirugarrenerako gorde behar zenuen. Oso ideia ona da eta. Egin bi xumeagoak eta gero hau hirugarren”. Nire erantzuna zen: “Eta orain hiltzen banaiz, zer?”.

Bueno, hilko zirenak filmeko pertsonaiak izango ziren, ordukoa ere hilzorian den mundu baten deskribapena bazen: printzesa, pailazoa…

Baina pelikulan betirako gelditzen dira. Egia da nire filmetako kredituak hilerri bihurtzen direla. Bertan badago in memoriam bat, zerrenda bat osatzen duena. Eta gehiago itxaronez gero, hilko dira, guztiak hortxe-hortxe daude eta. Hor dago Filipe Oihanburu; orain dela gutxi haren urtebetetzean egon nintzen eta 98 urte bete ditu eta han dago, pelikulan eta kredituetan. Baina, bai, desagertzen diren gauzekin eta pertsonekin lan egiten baduzu.

Denborarekin gu izango gara desagertzen doazenak.

Fama txarra hartu dut. Baserri batera noanean, jendeak beldur hartzen dio zerbait gertatuko ote den.

Espero dezagun zure botere hori elkarrizketa honetara ez zabaltzea… Bukatzen joateko, lehenago aipatu dugun Sautrela-n beti egiten zenuten galdetegi motza. Horko galdera pare bat-edo, azkar erantzutekoak. Esaterako, botila, zuretzat, nola egoten da?

Botila uretara botata dago, naufrago baten botilari dagokion bezala.

Mezuarekin?

Mezu sekretu batekin, baina helbiderik gabe.

Inoiz egin duzu botila botatzearena benetan?

Bai. Filmean botilak agertzen dira. Naufrago baten posta da.

Zure lehendabiziko oroitzapena….

2 urterekin. Dionisia Socrates amonarekin. Horregatik nik diot gu etxean post-sokratikoak garela.

Euskal Herrian asko presokratikoak diren bezala, orduan.

Berarekin lo egiten nuen eta oroitzen naiz guztia zuri-zuri zegoela, mihiseak, gortinak haizearekin farfaratzen, leihoa irekita, eta bat-batean amonaren kamisoian katalingorri bat ageri da.

Nori egin nahi zenioke hau bezalako elkarrizketa bat?

Zuri.

Zerbait edanda, agian, honen ostean.

Bueno, elkarrizketa luze-luze bat egin nion Filipe Ohianburuari, eta trilogia bat osatu nahiko nuke, ile eta bibote zuriko trilogia, [Juan Antonio] Urbeltz eta Ugutz Roblesekin.

Hala bedi, eta trilogiaren ideia zabal dadila baita filmetara ere.