Oier Araolaza: “Ama hizkuntza euskal dantza izan dut”

Oier Araolazaren bizitza dantzari lotuta dago guztiz. Dantza taldeen garrantziaz, profesionalizazioaz eta genero ikuspegiak ekarri duen iraultzaz aritu gara berba egiten, besteak beste.

Oier Araolaza, ongi etorri TTAPera. Dantza izango dugu gaur protagonista, baina gogoratzen duzu noiz egin zenuen dantza lehen aldiz?

Ez. Izan ere, niretzat dantza hizkuntza da, gorputz hizkuntza. Berbaz euskaraz hitz egiten dugun bezala, gorputzaren bidez euskal dantzaz komunikatzen gara euskaldunok. Oso gutxitan gogoratzen ditugu gure lehen hitzak eta haiekin bateratsu egingo nituen nire dantza lehen urratsak; beraz, ez dut gogoratzen.

Dantzaria izan zara, beraz, txikitatik…

Denok gara dantzariak. Haur guztiek jaiotzen direnean gugandik jasotzen dituztenestimuluei, lehenengo eta behin, gorpuz hizkuntzaren bidez erantzuten diete. Eta gorputz hizkuntza horrek dantzaren forma hartzen du, ia-ia kasu guztietan. Ume guztiak dantzatzen gara edo dantzatu gara. Gerora dator dantzatik dibortzioa, gaur egun askok harrotasun edo harrokeria puntuarekin erakusten dutena: “Nik ez dut dantzarik egiten, ez naiz dantzazalea”. Horrela izango da, baina gizaki guztiak, historiaren zibilizazio guztietan eta gaur egungo kultura guztietan dantzatu dira eta ume guztiak gaur egun ere dantzatu egiten dira.

Zu ez zara dibortziatu…

Ez; ziurrenik, etxean dantzarako babesa izan genuelako, zaletasun horretan mantendu gintuzten, eta, beraz, beste ingurukoak dibortzio garaian sartu zirenean, guk normaltasunez eutsi genion horri, beste askok bezala. Gaur egun ere gehienok dantzatu egiten gara, modu batera edo bestera, hizkuntza batean edo bestean.

Euskal dantzekin ere txikitatik hasi zinen.

Hasieratik. Ama hizkuntza euskal dantza izan dut. Etxean eta familian hori zen berez dantzatzen zen moldea eta plazetan eta beste testuinguru batzuetan ere hori ezagutu dugu. Dantza talde munduan ere sartu gintuzten gurasoek eta hor ere euskal dantzan sakondu genuen.

Gaur egun ere jarraitzen duzu dantza taldeetan dantzatzen.

Bai, eta iruditzen zait oso egitura sozial interesgarria dela eta oso-oso gutxietsia dagoela euskal kulturaren testuinguruan. Euskal dantza taldeak oso garrantzitsuak izan dira gorputz hizkuntza horren transmisioan eta biziraupenean, baina baita ere gizarte egitura kohesionatzaile eta aktibatzaile bezala. Hainbat gazte eta zenbait belaunaldi sartu dira euskal kulturara, kulturara eta komunitateen artikulazio eta egituratzera, dantza taldeei esker. Dantza taldeak euskal kulturan sozializatzeko tresna oso eraginkorrak izan dira, eta dira. Baina ez dira balioan jartzen, nabarmen gutxiespenez hitz egiten da haien lanari buruz ­–hitz egiten denean, ze gehienetan ezta hori ere–, eta, askotan, ez dira aintzat hartzen ere.

Zergatik gertatzen da hau?

Nik uste dut euskal kulturan baditugula hainbat konplexu, nahiko nabarmenak. Orain gutxi ere, Twitterren eztabaida bat egon da, behin eta berriz errepikatzen dena. Folklorearekiko izugarrizko fobia dago testuinguru batzuetan. Ez nuke esango eztabaida nagusia denik, baina ematen du baduela nagusitasun moral bat, gutxiespen horretan behin eta berriz sakontzeko. Eta euskal dantzak, oro har, harreman normala izan duenez folklorearekin, ba, horrek bere jarduera zipriztintzen du. Bestalde, esango nuke euskal kulturan azken 40 urteetan apustu garbia egin dela, eta hori hizkuntzarekiko apustua izan da. Euskara jarri da euskal kulturaren ardatz, eta ez hori bakarrik, euskal identitatearen eta euskal komunitatearen ardatz ere bai. Eta beraz, hizkuntza osagai funtsezkotzat ez dauzkaten diziplinak alboratu egin dira. Euskal dantza euskararik gabe dantzatu daiteke, eta, beraz, horrek lehentasunen eta interesguneen hierarkian ez bakarrik behera bota, baizik eta hainbat momentutan hortik kanpo ere utzia izan da.

“Feminismoak euskal dantzaren oinarriak astindu ditu”

Dantzak zure bizitzako dimentsio ia guztiak hartzen ditu, baita profesionala ere. Lanbidea ere horrekin lotuta duzu. Zer da Dantzan.eus proiektua?

Profesionaltasunaren gaia aipatzea interesgarria dela iruditzen zait, eztabaidagai puntua baita gure kultur kudeaketaren eguneroko jardunean. Orain, badirudi profesional izateak zure kultur produktu horri beste maila bat ematen diola. Eta euskal dantza jarrera militante bat izan da, ez-profesionaltasuna edo amateurtasuna balioan jarri nahi izan duena eta hori bultzatu nahi izan duena. Gaur egun amateur moduan egiten ditugunak profesionalki ezingo lirateke egin. Badago ideologia bat dantzaren jarduera profesionalki garatu behar dela esaten duena, eta interesgarria iruditzen zaigu, horrek duintasuna eta ematen dion balio guztiagatik. Baina horrek badu beste buelta bat: ekonomikoki bideragarri ez dena desagertu egiten dela zure proposamen artistikotik. Beraz, euskal dantzatik ikusita, profesionalizazio bat bilatzeak zentzurik badu, gure dantza jarduera nahi genukeen bezala egiteko aukera ematen ez badigu? Bakoitzaren erabakiak dira, baina erabaki horiek gero zer ondorio dituen kultur sustapenean, guri kezkak sortzen dizkigu. Administrazioarekin etengabe borrokan ari gara, bereziki Jaurlaritzarekin, jarduera profesionala hobetsi eta lehenesten dutelako eta ontzat horren sustapena bakarrik hartzen dutelako. Beste alor batzuetan hori ez da ezta planteatu ere egiten; hau da, literaturan edo beste mota bateko musiketan sortzaile askok beste profesio batzuk dituzte, baina horrek ez du ez hobeago ez okerrago egiten beraien kultur emaria. Kultur sorkuntza bera bultzatu eta lagundu behar dugu, egiten duen horrek bere bizibidea nondik ateratzen duen hainbeste begiratu gabe. Eta horrek ez du kentzen profesionalei ez zaienik lagundu behar, jakina. Baina bi esparru desberdin dira. Eta Dantza elkartean zertan dihardugun? Ba, besteak beste, horrelako gauzetan. Hau da, orain aipatu dudan euskal dantzaren ikuspegi hori kultur sustapenean eta kudeaketan ere eskaintzen bai komunikazioaren bidez –dantzan.eus bidez– bai eta kudeaketa zuzenaren bidez –Gipuzkoako dantza gunea kudeatzen parte hartzen dugu Dantzaz eta Eragin enpresarekin batera–. Artxiboen eta dokumentazioen alorrean ere bagabiltza eta ondare immaterialaren alorrean dihardugu…

Eta hori gutxi ez, eta tesia egiteko gaia ere dantzarekin lotutakoa: Genero identitatea euskal dantza tradizionalaren eraikuntzan. Zergatik aukeratu zenuen gai hau?

Hasteko, tesia egiteko nahia lehen aipatzen genuen euskal dantzak oro har gizartean eta egitura administrazioetan daukan gutxiespenaren egoeratik dator. Ikusten dugu daukagun gabezia nabarmenetako bat irakaskuntza, formakuntza edo goi mailako prestakuntzari dagokiola. Unibertsitatean ez dago euskal dantza ez ikasi ez ikertzeko departamenturik, ez ikasketa egituratik ez ezer. Duela urte batzuk, Utahko unibertsitateko ballet graduko talde bat etorri zen. Irakaslea ukraniar jatorriko kanadar bat zen eta bere ikasle guztiak ekarri zituen euskal dantzak erakusteko. Lehendabizi, Euskal Herriko Unibertsitatera deitu zuen Folklore Institutuarekin harremanetan jartzeko, baina ez zegoela erantzun zioten. Orduan, dantzako departamentuarekin jartzeko eskatu zuen eta hori ere ez zegoela erantzun zioten. Ezin zuen sinetsi! Azkenean, Euskal Herrira etorri ziren eta gurekin egin zituzten ikastaroak, eta itzuli zenean, orduko Kultura sailburuari gutun bat idatzi zion esanez harrigarria iruditzen zitzaiola euskal dantza moduko hizkuntza koreografiko propio bat eduki eta ez egotea ez unibertsitatean ez institutu bat hori propio landu, garatu, transmititu eta biltzen zuena. Eta behar hori oso nabarmena da guretzat. Uneren batean entzun nuen unibertsitatean edozein bide egiteko goi mailako ikasketak dituzten ikertzaileak behar direla; hau da, doktoretzak egin behar direla. Eta horrela sartu nintzen ikerketan. Gaia oso garbi izan nuen. Azken 20 urte hauetan euskal dantzan, eta gizartean, oro har, gure oinarriak ez dakit irauli baina ongi astindu dituena genero ikuspegia izan da, feminismoa. Bagenuen beharra euskal dantzan horri ere begira jarri eta gure praktikak kritikoki aztertu eta berrantolatzeko. Tesia horren inguruan egitea pentsatu nuen, hain zuzen ere, hainbat dantza talde etortzen zitzaizkigulako galdetuz: “Aizue, gure herrian dantza hau egiten dugu, baina mutilek bakarrik egiten dute. Ondo ari al gara? Neskek parte hartu dezakete hemen? Nola?”. Galdera horiei erantzun nahian ekin nion tesia egiteari.

“Dantza taldea oso gutxietsita dago euskal kulturan”

Neskek mutilen dantzak egitean dago arazoaren muina edo badago beste zerbait?

Nik uste dut arazo handiena dantzak genero kategorien arabera nola dauden kategorizatuta dela. Hau da, nola dugun hain barneratuta badaudela emakumeen dantzak eta gizonezkoenak, badaudela emakumezkoen dantzarako janzkerak eta gizonezkoenak eta, batez ere, badagoela emakumeen moduan dantza egiteko modu bat eta gizonezkoen moduan dantza egiteko modu bat. Hori noiz eta nola eraikia izan den ulertzea izan da nire ikerketaren helburua. Nire ondorioa izan da hori guztia orain dela 100 urteko eraikuntza kultural bat dela. Ordura arte, ez zegoen hain garbi bereizita emakumeen eta gizonen dantzak eta dantza-erak zeudela. Hori izan da askatzea gehien kosta zaigun korapiloa, baina behin askatuta poz handiena eman diguna. Ikustea aurreskua emakumeek ere dantzatzen zutela eta, gainera, ez zegoela aurreskua dantzatzeko emakumeen era bat edo gizonezkoen modu bat. Aurresku berbera zela, alegia. Hori izan da ibilbide honen poz handiena.

Eta zer gertatu zen duela 100 urte horrelako kategorizazio handia gertatzeko?

Ez da Euskal Herriko edo euskal dantzen zerbait berezia, nazioarteko gertaera bat baizik: binarismoaren indartze ikaragarria. Euskal dantzak, gaur egun ulertzen dugun moduan, garai hartan eraikitako hizkuntza bat da. Eta, hain zuzen ere, momentu hartan bizi-bizi zeuden genero ikuspegiak sartu ziren, bi norabidetako interesagatik: alde batetik, dantza eredu hark nahi zuelako gizarteak ahalik eta azkarren bere egitea, eta, beraz, gizarte hartan ikusten zituen ikuspegiak erreproduzitu zituen. Eta kontrakoa, genero ikuspegia gizarteratzeko tresna izugarri eraginkorra zen, plazaren erdian jartzen ziren gorputz haiek komunitate haren sinboloak irudikatzen zituztelako.

Eta zer sinbolizatu nahi zuten?

Nazio bat, komunitate bat. XX. mende hasieran euskal abertzaletasunetik bultzatu eta eraiki ziren dantza ereduak: ezpata dantzariak gizonentzat eta poxpolinak edo gorulariak emakumeentzat. Horiek izan ziren euskal gizon eta emakumeentzat euskal abertzaletasunaren proiektuak irudikatu zituen funtzio nagusiak. Gerra gabeko edo gerra aurreko garai hartan, ezpata-dantzari borrokalarien bidez irudikatu zen euskal gudaroste maskulinoa. Eta etxeko zaintzaileak, hizkuntzaren eta jolasen transmisoreak, amatasuna… gizartearen parte pasibo hura irudikatu zuten gorulari edo poxpolinek. Nazionalismoak, azken batean, baliatu zuen genero bitasun hura bere helburu zen nazio komunitate hura artikulatzeko.

Momentu honetan zer erantzuten diezue emakumeen/gizonen dantzei buruzko galderei?

Lehenengo eta behin, orain aipatu duguna ulertarazten saiatzen gara; hau da, orain arte jaso ditugun kategoria hain berezi horiek eraikuntzak direla eta testuinguru historiko eta ideologikoak direla. Eta horretaz askatzen garen momentuan, beste askatasun bat daukagu gaur egun nola dantzatu nahi garen irudikatzeko. Azalpen hau eman ondoren, helburua da dantzari bezala dantza egitea, emakume edo gizon garen kontuan hartu gabe. Beste alor guztietan ere egin nahi izan dugun bezala: literaturan, bertsolaritzan edo dena delakoan. Esateko edo kontatzeko daukagun horrengatik kontuan izatea nahi dugu, eta ez esleitu zaigun generoaren arabera sailkatuak izatea.

Alde batetik, tradizionalki mutilen dantzak izan direnetan emakumeak dantzan egitea ikusten ari gara, baina, bestetik, dantza taldeetan gero eta mutil gutxiago dago. Zer gertatzen ari da?

Bi ardatzak gurutzatzen ari zaizkigula esango nuke. Eskubide mailan lortzen ari garenean emakumeek eta gizonezkoek berdin dantzatu ahal izatea, aldi berean, gizonekoak dantzaren eremua abandonatzen ari dira. Hainbat fenomeno gertatzen dira. Batetik, badago gizonezkook elikatzen dugun protagonismorako gose edo behar etengabe hori. Gizonezkoek beretzat dauzkaten esparruetan emakumeekin protagonismoa konpartitu edo lehiatu behar dutenean –eta galtzekoak dituztela ikusten dutenean–, automatikoki interesa galtzen dute espazio horretan. Beraien burua goratzeko aukera esklusiboa galtzen dutenean ez zaie interesatzen eta beste esparru batzuetan bilatzen dute beraien nagusitasuna –edo gure nagusitasuna–. Beraz, dantza abandonatzen hasten dira. Eta bestetik, aurreragotik datorren egoera bat dago, hasieran aipatzen genuena. Umetatik dantzarekiko pertzepzioa nola jasotzen dugun. Bizitzako lehenengo etapan dantzarekiko zaletasuna dugu, baina berehala, 4-5 urterekin, genero identitatearen kontzientzia hartzen dugu. Adin horretako neska-mutilek errekonozitzen dituzte gizartetik bidaltzen zaizkien mezuak eta ereduak, eta haiek imitatzen dituzte. Eta imitazio horietan, mutilek segituan argi daukate gizonek zer egiten duten, eta dantza ez da horietako gauza bat. Beraz, 4-5 urtera arte dantza bakarrik egin duten mutilek ere adin horretatik aurrera dantza erauzi egiten dute beraien bizitzatik.

Ze proiektu dituzu esku artean?

Erronka pila bat ditugu dantzaren munduan. Hezkuntzaren maila guztietan euskal dantza gure gorputz hizkuntza bezala transmititu eta jasotzea beharko genuke. Horrek ez du esan nahi mundu guztiak etxetik atera eta dantzan hasi behar dugunik, baina denok alfabetatuta egon beharko genuke gurea den komunikazio gaitasun horretan. Hori betetzen den neurrian, dantzaren gaineko esparruetan uste dut beste modu batera garatu ahal izango ditugula proiektuak. Izan ere, ezagutzen ez dena ez da balioan jartzen, eta une honetan gure gorputz hizkuntza gure herrian bertan guztiz arrotza den egoeran gaude.