Nerea Perez Ibarrola: “Historia behetik eta behekoen ikuspegitik ikertu behar da”

Nerea Perez Ibarrola Iruñeko Txantrea auzoaren alaba da, zentzu figuratuan, eta Iruñerriko 70eko hamarkadako grebetan parte hartu zuen langile bikote batena, zentzu literalean. Dioenez, txikitatik bizi eta entzundakoek eraman dute Historia behetik eta behekoen ikuspegitik ikertzera. Historia ikasketak amaituta, Iruñerriko langile mugimenduaren sorrera ikertu zuen. Doktoretza tesia horri buruz egin, eta liburu ere bihurtu zuen: Langileria berri baten eraketa. Nafarroako Unibertsitate Publikoko Historia Graduko dekanordea den honetan, mugimendu horren garapena eta ustezko desagerpena aztertzeari ekin nahi dio; hau da, 80ko hamarkada aztertzeari. Bitartean, Emilio Majuelo eta Fernando Mendiola aurreko dekanordeekin batera, NUPeko Historia Gradua jarri du martxan. Oso lanpetuta dirudi. Eta egindako lanarekin oso harro.

ELKARRIZKETA

Nafarroako Unibertsitate Publikoko Historia eta Ondarea Graduko dekanorde andere txit agurgarri Nerea Perez Ibarrola, zer moduz lurrartu duzu kargu luze horretan?
Ongi, laguntza handia izan dudalako aurreko dekanordearen partetik [Fernando Mendiola]. Kudeaketa lanak badauzka bere berezitasunak, eta bigarren seihileko honetan oraindik lurrartzen ari naiz. Asko ikasten ari naiz. Kudeaketak eskatzen dizu burua milaka kontu aferatan edukitzea, eta zeure burua biderkatzea, horri klaseak gehituta. Baina disfrutatzen ari naiz, asko ikasten ari naizelako eta harremanetan eta elkarlanean ari naizelako beste ikasleekin, beste irakasleekin, beste graduetako irakasleekin kontaktuan. Hori beti da aberasgarria.

NUPen Historia gradua martxan jartzen ari zarete. Sekulako lana da. Merezitako oihartzuna edukitzen ari al da?

Lehengo promozioak iaz amaitu zuen gradua. Segun zein ibilbide egiten duten, erreferentzialtasuna lor dezakete: agian, behin baino gehiagotan esango dute: “Ikerlari horrek NUPen ikasi zuen Historia eta Ondare gradua”. Horretaz aparte, gradu bat hutsetik martxan jartzea erronka handia izan da. Lan handia dago atzean. Erronka izaten segituko du, ikasleentzat, irakasleentzat, fakultatearentzat eta unibertsitatearentzat. Berria den orok denbora behar du egonkortzeko, baretzeko, promozioak ateratzeko eta graduak erreferentzialtasuna lortzen duen ikusteko.

Lehen urte hauetan, euskarari tarte handia egin diozue: ikasketen erdiak euskaraz egin daitezke jada. Kazetari bezala, NUPen euskara plan bat baino gehiago ikusi ditut. Ez dakit inoiz gauzak horren azkar egin diren.
Fakultatearen borondatearen kontua izan da, irakasleen inplikazioarena eta ikasleen eskaerarena. Ikasleek eskatzen badute, unibertsitatea eta fakultatea erantzuten saiatzen dira. Kasu honetan, horien guztien konbergentzia izan da. Baina are gehiago handitzeko tarte handia dago oraindik. Horretan gaude. Gizarte Laneko gradua ia erabat euskaraz egin daiteke. Hori da gure helburua: ibilbide oso bat eskaintzea euskaraz derrigorrezko ikasgaietan.

Lehenagotik Iruñean bazen Historia gradua ikasterik, Nafarroako unibertsitate pribatuan, Opus Deirenean. Zergatik behar zen beste bat NUPen?
Gu unibertsitate publiko bat garelako. Unibertsitate publikoak badu betebehar bat nafar gizartearekiko: izatea esparru bat bultzatzen duena ikerketa, hausnarketa eta kritikotasuna. Aniztasuna bermatzea, aukerak ematea Nafarroako ikasle guztiei, beren maila sozioekonomikoa dena dela. Nahiz eta orain unibertsitate publikoetan ere zaila izan, gero eta diru gehiago kostatzen delako ikasketa unibertsitarioak egitea. Bestela ez litzateke aukerarik egongo: kanpora joan beharko litzateke. Nik neuk Historia ikasi nuen, eta kanpoan ikasi behar izan nuen, ez zegoelako eskaintzarik, pribatua ez bazen.Pribatura ez joateko arrazoia ekonomikoa izan daiteke, ez daukazulako han ikasteko aski dirurik, edo bestelakoa. Nik ez dut Opus Deiren unibertsitatean ikasi, ez dut ezagutzen, ezin dut esan zer-nolako hezkuntza ematen duten. Baina unibertsitate publikoak aniztasuna eta kritikotasuna bermatu behar du, eta pribatu batek berma dezake ala ez.

Gizarte mugimenduek 1512ko Nafarroan ez ezik 1970ekoan ere aurki ditzakete erreferenteak

Euskalerria Irratian zuen graduondoko bost ikaslek historiari buruzko podcast bat egiten ari dira. Izenburua da Zertarako hau ikasi? Erantzun galdera: zertarako historia ikasi?

Podcastean egona naiz. Gonbidatu egin ninduten. Oso ekimen polita iruditzen zait. Oso pozgarria iruditzen zait gure ikasleak horrelako ekimenetan ikustea. Haiek atal bakoitza amaitzeko galdera hori egiten dute. Niri ere egin zidaten. Eta fakultatean ate ireki jardunaldiak egiten ditugunean erabiltzen dudan Pierre Vilar historialariaren aipu batekin erantzun nien: “Historiak, lehenik eta behin, egunkaria ulertzeko balio behar digu”. Erabat ados nago horrekin. Gure inguruan, gure munduan, gure orainean gertatzen diren gauzak nondik datozen ulertzeko, historia behar dugu.

Akaso, Nafarroa Garaia bezalako lurralde batean, bereziki.

Bai, Nafarroan, bereziki, baina, oro har, egungo Teleberri-ak ulertzeko, perspektiba historiko hori behar dugu, Nafarroa zein Palestina ulertzeko.

Nafarroa eta Historia aipatuta, irakurle askori 1512a etorriko zaie gogora. Zergatik?
Oso galdera interesgarri eta esanguratsua da. Erantzuna ez da erraza. Ez dakit. Ni historia garaikidean naiz aditua, eta historia garaikide zalea.

Beste modu batean formulatuko dizut: zergatik bilatzen dituzte egungo gizarte mugimenduek erreferenteak duela bost mendeko Nafarroan eta ez duela 50 urtekoan?
Ez dakit. Agian, oso urruti daudelako, eta, oso urruti egonda, ez dut gaizki ulertzea nahi, baina errazagoa da mitifikatzea. Edo izan daiteke 1512 horrek sortzen duelako sozialki, politikoki eta historiografikoki eztabaida bat. Eta narratibaren inguruan dagoen eztabaida horrek hautu bat egin behar izatea dakarrelako. Baina uste dut garaikideak ere eskaintzen dizkigula hurbil ditugun erreferentziak eta baliatu beharko genituzkeela. Agian, kontua ere bada historia iragan urrun batekin lotu ohi dugula, eta gaurko egunerantz hurbiltzen garen heinean jada historiarik ez dagoela iruditzen zaigula.

Zuk zergatik erabaki zenuen frankismo amaierako eta trantsizioko Iruñerriko langile mugimendua ikertzea?
Nik oso argi eduki izan dut beti nire burua historia garaikidean kokatzen dudala. Gai zehatza kontu pertsonalengatik aukeratu nuen. Nire aita garai hartan izan zen langilea, eta ni hezi eta hazi naiz Imenasako greben istorioak entzuten. Horrek jakin-min bat sortzen dizu. Hasiera batean, trantsizioaren garaiko gizarte mugimenduak ikertu nahi nituen. Gero, historialari bezala neure buruari egiten nizkion galderek eraman ninduten problematika zehatz bat aztertzera. Nire tesinaren gaia hori zen. Eta tesinaren zuzendariak, Emilio Majuelok, esan zidan: “Aukeratu gizarte mugimendu bat eta hortik hasi”. Aitaren istorioengatik langileen mugimendutik hasiko nintzela erantzun nion. Hasi nintzen bibliografia irakurtzen eta argi ikusi nuen Nafarroako langile mugimendua oso aktiboa eta oso erradikala izan zela frankismoaren azken urteetan. Berehala jabetu nintzen galdera zela ea zergatik sortu zen bat-batean halako eztanda bat. Horrela planteatu nion Emiliori. Eta hark esan zidan hori jada ez zela tesina bat, baizik eta doktoretza tesia. Ez nuen zalantzarik izan eta tesia egin nuen. Horrek argi uzten du zeinen garrantzitsuak diren geure buruari egiten dizkiogun galderak.

Trantsizioa eta gizarte mugimenduak aipatu dituzu, baina Victoria Pregoren dokumentaletan zioten trantsizioaren partida osoa bulegoetan eta jauregietan jokatu eta erabaki zela.
Zure gurasoek garai hura bizi izan badute eta kontatzen badizute elkarrekin zeudela Elkartasunaren Ibilaldian, Aratzurin, polizia manifestarien aurka oldartu zenean eta abar eta abar, argi duzu oso bestelako errelato bat badagoela, baduzula.

Hori hertsiki loturik dago zuk lantzen duzun historia sozialarekin.

Historia sozialaren baitan, behetik egindako historia lantzen dut; hau da, ez bakarrik orain gutxira arte bazterrean utzitako subjektu politiko bat landuz, baizik eta horretaz gain subjektu politiko horren ikuspuntutik eginez: zer paper izan duten langileek, gizarte mugimenduek prozesu historikoetan? Niri bereziki interesatzen zitzaidan hori jakitea; seguru asko, nire errealitate soziopolitikoarengatik, nire inguruan betidanik izan dudanarengatik. Nahiz eta argi izan zein izan den trantsizioaren inguruko historia hegemonikoa, niretzat beti egon da hor gizarte mugimenduen eta langileen parte-hartzea. Nire aita langilea zelako, udal ikastolan ikasi nuelako eta egunero protestan aritzen ginelako udalaren parean ikastola nahi genuela aldarrikatzen. Beti ikusi dut horrela, ez ikertzen hasi nintzenean soilik.

Opus Deik Historia gradua bazuen ere, NUPena beharrezkoa zen aniztasuna eta kritikotasuna bermatzeko

Zein berezitasun izan zituen langile mugimenduak Iruñerrian?

Aldaketa handi bat gertatu zen. Hitzaldietan bi argazki erabiltzen ditut, Iruñeko Gazteluko plazakoak biak ala biak. Lehena 1936an hartua, eta bigarrena 1976koa. Hor ikus dezakezu zer-nolako desberdintasunak dauden. Hor prozesu historiko oso bat duzu, Nafarroa argazki batetik bestera eramaten duena. Lehen inpaktua hori da: bagatoz 1936tik, eta Nafarroan bat-batean sekulako langile mugimendua dago. Sekulako grebak eta sekulako gatazkak. Nola gertatzen da hori, baldin eta 36ko Nafarroa hartatik bagatoz? Hor oso prozesu historiko interesgarria dago. Industria, hiritartze prozesua, langileak, migrazioa. Migrazioa, lehenik eta behin, Nafarroako landa eremutik Iruñerrira.

Hori 1950eko hamarkadan, Iruñerrian lehen lantegiak zabaldu zituztelarik.
Hor badago kontu interesgarri bat. Nafarroaren industrializazioaz hitz egiten denean, berehala burura datorkigun data 1974a da, eta Industriaren Sustapenerako Plana, Diputazioa, [Felix] Huarte eta [Miguel Javier] Urmeneta. Ikertzen hasita jabetu nintzen aldez aurretik bazegoela prozesu bat martxan. 50eko hamarkadan jada martxan zeuden gerora industrian zein langile mugimenduan puntakoak izango ziren fabrikak. 50eko hamarkadan hasi zen sortzen Txantrea langile auzoa. Txantrea bezalako auzo bat sortu bazuten 50eko hamarkadan, da langileak jada etortzen ari zirelako, landa eremutik, herrietatik, hirira, fabriketara. Non kokatu, non bizi behar zuten? 50eko hamarkadari ere erreparatu behar diogu.

60ko hamarkadan, Espainia aldeko etorkinak iristen hasi ziren.

Bai, haiek iritsi ziren, eta 50eko hamarkadan iritsitakoen seme-alabak ere hazten ari ziren, Lanbide Heziketa ikasten, eta laster fabriketan lanean hasi ziren. Baditugu Nafarroako landa eremutik etorritako etorkinak, haien seme-alabak, eta beste probintzietatik etorritakoak.

Nafarroako landa eremutik etorritakoek auzolana eta halako ohiturak eta balioak zekartzaten. Eta Espainiatik zetozenetako batzuek ederki zekiten zer zen frankismoaren errepresioa pairatzea. Haiek denak uztartu egin ziren.
Nafarroako kasuan, profil askotariko langileak zeuden. Langileok bat egin zuten fabriketan zein langile auzoetan, eta horrek profil desberdin horiek ez zituen erabat homogeneizatu, baina bai eragin zuen esperientzia komunak bizitzea. Horrek errealitate berrietara elkarrekin egokitzea eskatzen zuen. Eta egokitze behar horretan elkartze hori gertatu zen.

Eta klase kontzientzia sortzearekin batera, 70eko hamarkadan grebak iritsi ziren.

Ezagunenak greba orokorrak izan ziren, frankismoan greba orokorra hitz potoloak baitziren. 1973an Motor Ibericatik sortutako greba orokorra dago, eta Potasaseko meatzarien itxialdiaren poderioz 1975eko urtarrilean lehertu zena. Baina 70eko hamarkadaren hasieran greba garrantzitsu gehiago izan ziren: Imenasan 43 egun eman zituzten greban. Eaton Iberican ere bai. Berrogeitik gora egun eman zituzten greban garai haietan. Agian, ez da greba orokor bat bezain ikusgarria, baina zer da hori? Greba indartsu, luze eta gogorrak.

Zein berezitasun izan zituen langile mugimenduak Iruñerrian?

Aldaketa handi bat gertatu zen. Hitzaldietan bi argazki erabiltzen ditut, Iruñeko Gazteluko plazakoak biak ala biak. Lehena 1936an hartua, eta bigarrena 1976koa. Hor ikus dezakezu zer-nolako desberdintasunak dauden. Hor prozesu historiko oso bat duzu, Nafarroa argazki batetik bestera eramaten duena. Lehen inpaktua hori da: bagatoz 1936tik, eta Nafarroan bat-batean sekulako langile mugimendua dago. Sekulako grebak eta sekulako gatazkak. Nola gertatzen da hori, baldin eta 36ko Nafarroa hartatik bagatoz? Hor oso prozesu historiko interesgarria dago. Industria, hiritartze prozesua, langileak, migrazioa. Migrazioa, lehenik eta behin, Nafarroako landa eremutik Iruñerrira.

Hori 1950eko hamarkadan, Iruñerrian lehen lantegiak zabaldu zituztelarik.
Hor badago kontu interesgarri bat. Nafarroaren industrializazioaz hitz egiten denean, berehala burura datorkigun data 1974a da, eta Industriaren Sustapenerako Plana, Diputazioa, [Felix] Huarte eta [Miguel Javier] Urmeneta. Ikertzen hasita jabetu nintzen aldez aurretik bazegoela prozesu bat martxan. 50eko hamarkadan jada martxan zeuden gerora industrian zein langile mugimenduan puntakoak izango ziren fabrikak. 50eko hamarkadan hasi zen sortzen Txantrea langile auzoa. Txantrea bezalako auzo bat sortu bazuten 50eko hamarkadan, da langileak jada etortzen ari zirelako, landa eremutik, herrietatik, hirira, fabriketara. Non kokatu, non bizi behar zuten? 50eko hamarkadari ere erreparatu behar diogu.

60ko hamarkadan, Espainia aldeko etorkinak iristen hasi ziren.

Bai, haiek iritsi ziren, eta 50eko hamarkadan iritsitakoen seme-alabak ere hazten ari ziren, Lanbide Heziketa ikasten, eta laster fabriketan lanean hasi ziren. Baditugu Nafarroako landa eremutik etorritako etorkinak, haien seme-alabak, eta beste probintzietatik etorritakoak.

Nafarroako landa eremutik etorritakoek auzolana eta halako ohiturak eta balioak zekartzaten. Eta Espainiatik zetozenetako batzuek ederki zekiten zer zen frankismoaren errepresioa pairatzea. Haiek denak uztartu egin ziren.
Nafarroako kasuan, profil askotariko langileak zeuden. Langileok bat egin zuten fabriketan zein langile auzoetan, eta horrek profil desberdin horiek ez zituen erabat homogeneizatu, baina bai eragin zuen esperientzia komunak bizitzea. Horrek errealitate berrietara elkarrekin egokitzea eskatzen zuen. Eta egokitze behar horretan elkartze hori gertatu zen.

Eta klase kontzientzia sortzearekin batera, 70eko hamarkadan grebak iritsi ziren.

Ezagunenak greba orokorrak izan ziren, frankismoan greba orokorra hitz potoloak baitziren. 1973an Motor Ibericatik sortutako greba orokorra dago, eta Potasaseko meatzarien itxialdiaren poderioz 1975eko urtarrilean lehertu zena. Baina 70eko hamarkadaren hasieran greba garrantzitsu gehiago izan ziren: Imenasan 43 egun eman zituzten greban. Eaton Iberican ere bai. Berrogeitik gora egun eman zituzten greban garai haietan. Agian, ez da greba orokor bat bezain ikusgarria, baina zer da hori? Greba indartsu, luze eta gogorrak.

Horrela jabetu ziren ahalmen eraldatzailea zuen subjektu politikoa osatzen zutela, eta antifrankismoa Nafarroa osora zabaldu zuten, Iruñerriko lantegietatik abiaturik.
Nafarroaren garapen eredua oso makrozefalikoa izan zen. Iruñea zen erdigune neuralgikoa. Hala izaten segitzen du, neurri batean. Industrialde erraldoi bat dago Landabenen eta bertan dago ezarrita automobil fabrika erraldoi bat. Eredu hori 70eko hamarkadatik dator. Horrek ez du esan nahi ez dagoenik beste gune industrialik. Baina beste gune horiek beren bidea beren errealitatearen arabera egiten dute. Tutera ez da Sakana. Desberdintasunak daude, alde horretatik. Horregatik ikertu nuen Iruñerria: erdigune neuralgikoa delako eta beste eremuetako errealitateetan berezitasunak daudelako, guztiak aztertzea eromena izanen zelako. Garai hartan hainbat gauzak funtzionatzen zuten: fabriken baitan sortu ziren langile mugimenduak, langile batzordeak, koordinazioak, harremanak. Toki bakoitzean harreman horiek beren ezaugarrien, tradizioen, egitura industrial eta sozialen arabera moldatzen joan ziren. Baina horrek ez du esan nahi guztien artean koordinazio bat ez zegoenik. Koordinazio horretara iritsi ziren, eta horregatik funtzionatu zuen langile mugimenduak horren ongi Nafarroan.

Historia ezinbesteko tresna da egun Nafarroan edo Palestinan gertatzen dena ulertzeko

Nafarroan, langile mugimenduan, jite kristauko taldeek eragin handia izan zutela diozu. Eta abertzaleek?
Ikertzen duzunean emaitza batzuk jasotzen dituzu. Nik lortutako emaitzetan, fabriketan sortu ziren batzordeetan eta langile mugimenduan bazeuden elementu abertzale batzuk. Baina nik lortutako emaitzetan abertzaleak ez ziren talde kristau horietakoak bezain erreferentziazkoak. Xabier Domenec historialari kataluniarrak dio garai haietan tokiaren araberako egituren eta kulturaren arabera esparru batzuetan edo beste batzuetan funtzionatu zutela langile mugimenduaren ezinegona bideratzeko protestek. Hainbat tokitan alderdi komunista izan zen. Hemen, pisu txikiagoa zuenez, erakunde kristauak izan ziren. Kasu honetan, nahiz eta elementu garrantzitsuak egon, zein neurritaraino dira erreferentziazko esparru horiek auzi nazionalaren ingurukoak? 60ko hamarkadaren eta 70eko hamarkadaren hasieran -gero beste historia bat da- nik ez dut ikusi erreferentziazkoak zirenik. Berrogeita hamarretik gora pertsona elkarrizketatu nituen tesia egiteko. Horietatik guztietatik elkarrizketa bakarra egin ahal izan nuen euskaraz, solaskide bakarra zelako euskalduna. Gero tesia euskaraz egin nuenez, denak euskaratu behar izan nituen, baina hori beste kontu bat da. Datu hori adierazgarria da. Bilatu izan banitu, seguru asko, solaskide euskaldunak topatuko nituen. Baina bilatzera joan behar duzu. Gauza bera gertatu zitzaidan emakumeekin. Bost emakume bakarrik elkarrizketatu nituen. Horrek esan nahi du emakume langilerik ez zegoela edo langile mugimenduan emakumerik ez zegoela? Ez. Baina esparru horretan, harreman sare hori berreraikitzen saiatu nintzenean, bost azaldu zitzaizkidan.

Irudipena daukat gerora Nafarroa Garaian gainontzeko euskal lurraldeetan baino gizarte mugimendu biziagoak izan ditugula, eferbeszenteagoak: antimilitarismoan intsumisioa, ekologismoan solidarioak eta abar… Orduan sorturiko langile mugimendu horren ondorio dira, nolabaiteko oinordekoak?
Oso galdera ona da, horrek 80ko hamarkadara eramaten gaituelako. Kontua ez da ez dudala galdera erantzun nahi, baizik eta ez dudala ezjakintasunetik erantzun nahi. Galdera horri erantzuteko beharrezkoa da ildoari jarraitzea eta 80ko hamarkadako Nafarroa aztertzea. Erabat beharrezkoa da, bestela ere. Historiografikoki erronka bat da.

Horri ekin nahi diozula esan didate.

Hori da nire ideia, bai. Erronka polita iruditzen zait.

Aurreko hamarkadetan langileek kontzientzia hartu zuten, eta 80koan langabezian geratu ziren. Langabeen taldeek indar handia izan zuten. Talka bat, aldaketa bat gertatu zen?

Nik langile historiaren parte bat bezala hartzen dut. Ez horrenbeste frankismoaren garaiko langileen historia, baizik eta langile historia. Hor badago jarraikortasun bat. Nik aztertutako frankismo berantiarrean eratutako langile klase hori izan zen 80ko hamarkadan borrokatu zen langileria. Baina 80ko hamarkada bukatu zenean eta 90eko hamarkada hasi zenean, kapitalismoak jasandako eraldaketen ondorioz, orduan bai, orduan desagertu egin zen. 80ko hamarkadakoak jarraitzen zuen izaten langileria berria. Orain erronka zein da? Argitzea zer gertatu zen 80ko hamarkada hartan, gerora desagertze edo desitxuratze hori gauza zedin. Hori da ikusi nahi dudana. Nik eraketa bat aztertu dut, eta orain ikusi nahi dut eratutako haren bilakaera desagertu zen arte.

Elkarrizketaren hasieran aipatu dugu egungo gizarte mugimenduen artean badagoela joera 1512ko erreferenteak bilatzekoa. 1970ekoek balioko al lukete?

Agian, nire aldera eramaten ari naiz kontua, baina baietz esango nuke. 73ko eta 75eko grebak erreferente indartsua dira. Ez grebengatik eta grebek ekarri zuten mobilizazio sozialarengatik soilik. Bi greba haiek orokor bihurtu ziren elkartasuna jokoan hasi zenean. Bi gatazken sorburua enpresa, fabrika zehatz batzuetako problematikak ziren, eta, horiengatik, fabrika haietako langileek abiatu zituzten borrokak. Baina iritsi zen une bat zeinean haiekiko elkartasunak bestelako dimentsio bat eman zien borroka haiei, greba orokor bihurtu zituen. Hor gakoa elkartasuna da. Eta hori adierazgarria iruditzeaz gain, gaur egun polita ere iruditzen zait. Horregatik erabiliko nituzke erreferente bezala. Gehiago ere izan daitezke.

Nafarroan memoria historikoa aipatuta, gerra urteetako frankismoaren biktimak datozkigu gogora. Ez ote ditugun zertxobait atzenduta geroko frankismo urteetakoak eta trantsiziokoak. Aurrekoan, konparaziora, Rodolfo Martin Villa Barne ministro ohi frankista Iruñean izan zen.

Duela gutxira arte hala zen, bai. Azken batean, memoria historikoa eta ikerketa memoriaren ukapen batetik datoz, gerra garaikoa. Abiapuntua hori da. Eta abiapuntu horretan Nafarroa aitzindaria izan zen Altaffaylaren liburuarekin [Navarra 1936: de la esperanza al terror (Nafarroa 1936: itxaropenetik izura)] eta haren inguruan sortu zen herri mugimenduarekin. Hori egin behar zen, ikertu behar zen, tokia eman behar zitzaion. Denbora pasa ahala, hori baztertu gabe, frankismoan sartzen ari gara. Zergatik? Kronologiaz beste, agian, izan daiteke gerra garaikoa odoltsuena, gogorrena delako, bortitzena, basatiena. Frankismoan sartzen zarenean errepresio moldeak aldatzen dira. Beste mota batekoak dira. Torturak daude, baita espetxeratzeak ere. Baina besterik da. Elkarrizketak egiten ditugunean, bi kontu aipatzen dituzte: Errepublikaren garaiko biktimek bilatu ez zuten zerbaiten aurka talka egin zutela, eta frankismoan sartzen garenean, berriz, bazekitela zer gerta zitekeen. Askotan esan ziguten Iruñeko Udalarekin elkarlanean frankismoaren biktimak artatzeko bulegoa zabaldu genuenean: Errepublika garaikoa, edo gerra garaikoa, oso gogorra izan zen, eta nik ezin dut neure burua horrekin konparatu. Baina ikerketak gero eta gehiago sartzen ari dira frankismoaren garaian, eta frankismoak urteak pasa ahala oposizioaren jarduerara moldatuz erabili izan zituen errepresio moldeetan. Gero eta gehiago ikertzen ari da.

NUPen zu zaude, Imanol Satrustegik ere sasoi bertsua aztertu zuen bere tesian, biok Emilio Majueloren zuzendaritzapean. Zuek jada bazaudete tesiak zuzentzeko posizio batean. Etorriko dira 80ko hamarkadari buruzko tesiak? Harrobi bat sortzen ari al da?
Nik baietz espero dut. Arestian Historia graduko lehen promozioaz mintzatu gara. Oso jende ona eta prestatua badago hor. Ez dakit NUPen edo beste nonbaiten, baina espero dut ikerketan jarraitzea. NUPen egiten badute, askoz hobeto, jarraikortasun bat lortzeko. Hala izanen delakoan nago, konbentzituta nago.