Mikel Aramendi: “Espainia-Malta partidua Amedoren ondoan ikusi nuen”

Mikel Aramendi (Itsasondo, 1955). Euskal kazetaritzaren historia bizi-bizia. Memoria entziklopedikoa. Analisirako gaitasun zorrotza. Espainia-Malta futbol partida elkarrekin ikusten zuten bitartean Amedoren besarkada jaso zuen ikerketa kazetari ausarta.

La Voz de Euskadi, Zer egin, Egin, Gara, Euskaldunon egunkaria, Berria, Hika, Argia, Euskadi Irratia, ETB, Euskalerria Irratia… Non ez zara aritu?

Geratzen dira batzuk ni aritu ez naizenak, eta, batez ere, geratzen dira batzuk irekita; izan ere, esan dituzun hasierako horiek denak itxita daude. Batzuetan, badut ohore gaizto samarra: azken alean idatzi izana.

Euskal ekosistema mediatikoaren osasun egoera Madrilgoarekin edo Pariskoarekin alderatuta, nola sumatzen duzu?

Nik bereizkuntza bat egingo nuke: historikoki gaztelaniaz egin diren hedabideak lehia globala galtzen ari dira, eta, aldiz, euskarazkoak hemengoa bakarrik. Daukaten arazoa izan daiteke garaiari ez eustea. Bestalde, finantzazio formulak gero eta problematikoagoak dira. Informazioa eta komunikazioa, hein handi batean, publizitatearen menpe egon da, eta egun, publizitatea aldendu egin da hedabideetatik, eta horri aurre egin beharra dago. Fidelizatu daitezke entzule eta irakurleak beste modu batera? Nik irudipena daukat hori oso zaila dela. Hor, beharbada, hasierara itzultzen ari gara: euskarazko lehen hedabideek bizi behar izaten zuten nolabaiteko ekarpen militantetik.

Euskadi Irratian egiten ari gara elkarrizketa, hain justu, hasi zarelako hemen nazioarteko analisia egiten, astean hirutan? Lautan?

Horretan munduak agintzen du. Merezimendu pixka bateko albisteak daudenean komentatzen ditugu.

Nazioarteaz bat-batean aritzeko gaitasun ikaragarria duzu, jakinduria itzela. Euskalerria Irratian inoiz erronka bota dizut: nik herrialde bat esan, eta zuk bote lasterrean horren egoera politikoa azaldu. Ausartzen al zara orain egitera?

Bai. Ondo edo gaizki egin liteke hori. Baina horrela izan behar du, bertsolaritik eduki behar du.

Mongolia.

Mongoliarekin nolabaiteko hurbiltasuna daukat; izan ere, auzoan kafea ateratzen didana Mongoliakoa da, eta, gainera, kafetegian badu Gengis Khanen erloju bat. Bestela, Mongolia oso garai gogorrak bizitzen ari da. Ezegonkortasun politiko handia dago, eta gero, badago gauza bat izugarria dena: Ulan Bator hiriburua garai batean nomaden biltegi edo topaleku bat besterik ez zen, baina bihurtu da herrialde osoko populazioaren erdia baino gehiago bizi den lekua, politikagintza han dago eta azken urte hauetan gorabehera handiak gertatzen ari dira. Aldameneko bi erraldoien artean eusten diote [Errusia eta Txina], baina egoera problematikoa da.

Boli Kosta.

Gerra zibil bi bizi izan ditu Boli Kostak, eta egun, badirudi hori politikaren bideetara bideratua dagoela. Azken albisteak dira Laurent Gbagbo presidente ohia eta gerra zibileko protagonistetako bat errugabea dela ebatzi duela Hagako Nazioarteko Auzitegiak. Hor ere etorkizuna problematikoa da, Afrikako leku gehienetan bezala. Afrika, oro har, problema handi bat da.

Txundigarria. Memoria hori etxetik omen datorkizu. Behin kontatu zenidan zuen amak bailarako mugimendu demografiko guztiak kontrolatzen zituela informazio iturri bakartzat Diario vasco-ren hileta oharrak erabilita.

Memoriaren zati bat genetikoa izango da, eta nire kasuan zorte pixka bat izan dut, bi adarrak direlako memoriatsuak, baina amarena aparta da. Duela gutxi hil zen, eta azken-azkenera arte memoria izugarria izna zuen, bere mundu horretan. Eskelak aztertu ez, disekzionatu egiten zituen. Nik haren trebetasunaren erdiaren erdia ere ez daukat. Baina, batzuetan, laguntzen dit.

Ikasle garaian nota onak aterata ere, 15 urterekin sakramentinoen Tolosako ikastetxetik bota zintuzten. Zer gertatu zen?

Joateko gomendioa egin zidaten, bai. Eta inportantea zen zerbait esan zidaten: ez neukala bokaziorik. Hori nik ere deskubritua nuen.

Baina oker ez banaiz, saltsa politikoengatik izan zen.

60ko hamarkadaren bigarren zati guztia, 65etik 70era, egin nuen ikastetxe hartan, 9 edo 10 urterekin sartu nintzen eta 15ekin atera. Ordurako, bai apaizen artean bai ikasleen artean, mugimendu politiko bizia zegoen. Ni politikan han hasi nintzen.

15 urterekin ala lehenago?

Lehenago. Multikopistarekin lehenengo lanak 12-13rekin egin nituen.

Ordurako EMKn?

Orduan ez genekien norentzako egiten genuen. Guk multikopistari eragin egiten genion, saltsan geunden, saltsa zer zen oso ondo jakin gabe.

Baina alderdiaren aginduz ikasketak utzi eta lanean hasi zinen, langile mugimenduan parte hartzeko.

Epoka hartan agindu beharrik ere ez genuen. Uste genuen hori horrela zela.

CAFeko greben garaia zen?

CAFeko grebak kanpotik bizi izan nituen, propaganda aparatutik, oraindik ikaslea nintzela, ikasle nintzen azken urtean.

Eta espetxean ere sasoi bertsuan sartu zintuzten.

Jada lanean nintzela erorketa bat izan zen, ez nintzen jabetu behar zen garaian eta moduan, eta atxilotu ninduten, hain zuzen ere, lantegira sartzera nindoala. Gauzak ez ziren ondo egin, eta miaketan gauza batzuk kausitu zituzten. Hiru hilabete egin nituen kartzelan, egurra eramateaz gain. Baina nola edo hala itxi genuen erorketa hura.

“Historia idazteko dugu, argitu gabeko milaka indarkeria kasu baitaude gure herrian”

Jarraian, Txiki, Otaegi eta FRAPekoak hil zituzten, eta orduan bizi izan omen zenituen zure bizitzako abenturarik handienak.

Arriskutsuenak. Ni 74an kartzelatik atera nintzenean, lehengo lanera itzuli nintzen, propagandaz arduratzera, eta 75ean, udaberrian, familiaren beste adar batean atxiloketa larri batzuk izan genituen, ETArekin zerikusia zutenak. Hala eta guztiz ere, nik neurean jarraitzen nuen, multikopistari eragiten. Gero, eszepzio egoera etorri zen. Gogoan dut eszepzio egoeran geundela, anaia eta biok multikopistarekin ari ginela, Guardia Zibila azaldu zitzaigula etxeko atarian. “Berriro erori gara!”, pentsatu genuen. Baina ez zetozen hartara. Inguruko baserri guztiak miatzea agindu zieten. Gurekin zigarro bat erre zuten solas gozoan eta ez zen gehiago gertatu. Horrelako hainbat eskapada egin genituen. Eta larria izan zitekeen, edozerekin harrapatuz gero tiro egiten baitzizuten. Epoka gogorra izan zen.

Baina egoera arriskutsu gehiagotan ere ibili zinen: handik gutxira, PSOE Espainiako Gobernura iritsi zen, eta GAL sortu zuen. Eta GALen trapu zikinak aireratzen lehen kazetarietakoa izan zinen.

Zortea izan genuen. Amedoren ibilerak ezagutu genituen lehenengoak izan ginela esan genezake, batere gezurrik esan gabe. Nik Amedo 1986ko urtarril-otsailean ezagutu nuen. Banekien ordurako zertan ari zen, banekien, nolabait esateko, GALen buruetako bat zela.

Ezagutu zenuela diozularik, zer esan nahi duzu, pertsonalki ezagutu zenuela?

Beno, Amedok niri besarkada bat eman dit.

Eta bizirik zaude. Ez da gutxi.

Bai. Bera oso pozik zegoen, hori gertatu baitzen Espainiak Maltari irabazi zion gauean. Partidua elkarren ondoan ikusi genuen.

Espainiako telebistako esatariak “¡Gol de Señor!” oihukatzen zuen bitartean gola Aramendi sartzen ari zela, alegia.

Beno, ni han nengoen. Partiduari ez nion batere kasurik egiten. Aldamenean neuzkan Amedori eta Michel Dominguezi egiten nien kasu. Eta nahiko. Baina larruagatik, biziagatik arriskurik ez nuen ikusi, jende pilo baten artean geundelako.

Une hartan, akaso, ez, baina gero, ikerketa luzatu zenuten eta emaitzak argitaratzen hasi zineten…

Bai, baina, alde horretatik, nahiko txukun atera zen. GALi buruzko lehen liburua, gutxi gorabehera, nik idatzi nuen, ezizen batekin. Eta urteen bueltan liburu hori berrirakurriz… hobetu liteke, noski, baina idatzitako guztiak aguantatzen du. GALekoa pasadizo bat izan zen, baina horrek ikuspegi zabalago bat eman zidan estatu jarduera deitzen genuen hartaz, gaur egun estolderiak deitzen dituzten horiez. Lehendik ere bagenekien, frankismoa hori zela ez zen zalantzarik, baina frankismoaren jarraipenarekin…

Askok ez zuten uste PSOE halakoen atzean zegoenik, eta zuek hasieratik ikusi zenuten argi.

Nik PSOEren inplikazioa benetan sinetsi nuen epoka hartako egun ez jakin batean, non deskubritu nuen Amedo ez zela apodo bat; izan ere, lehendabiziko aldiz izena entzun nuenean nik uste nuen izen faltsua izango zela, eta Michel Dominguezena zer esanik ez: izen frantses bat abizen espainiarrarekin. Egun batean, poliziaren papera eskuratu nuen, eta ikusi nituen, eta pentsatu nuen: “Beren izenarekin ari dituk!”. Jakina, hori ezin zitekeen egin agintarien onespenik gabe. Une hartan konturatu nintzen nire haurtzaro politiko-periodistikoa orduan amaitzen zela.

Garai haietan, EMKn zeniharduen, eta alderdi horretatik Herri Batasunaren aldeko botoa eskatzen zenuten, baina ikuspegi kritiko batekin. Ez zen jarrera erraza izanen.

Esan daiteke ni alderdiaren barruan bertso libre bat nintzela. Uste dut nire alderdikide guztiek gogoratuko nautela sentimendu nazionalarekin oso inplikaturiko sektore bateko kide bezala. Aldi berean, esan daiteke ETAren kritikoenak geu ginela, besteak beste, ez geniolako ikusten aterabide estrategikorik. Borroka armatuak egiteko motiboak baino gehiago beharrezkoa izaten da estrategia irabazle bat, eta nik, egia esan, 70eko hamarkadatik ETAri ez nion estrategia irabazlerik ikusten. Horregatik iruditzen zitzaidan borroka armatua luzatzen joateak kalte gehiago egiten ziola mugimendu guztiari. Ukaezina zen, aldi berean, horrek itsasmen sozial bat zeukala, eta horrek eraman zuen EMK, berez nazionalismoaren oso etsaia zena, soziopolitikoki Herri Batasunari sostengua ematera.

Akaso, hor beste ardatz bat bazegoelako: haustura versus erreforma.

Bai, baina debate hori jada 70eko hamarkadan egin genuen. Ezker muturrean lehenak izan ginen ohartzen frankismoaren erreforma bat bazetorrela. Orain, jendeak ahaztu egiten du, baina pentsamendu klasikoak zioen frankismotik iraultza baten bidez bakarrik ateratzen zela. Portugalek erakutsi zigun hori ez zela horrela. Eta orduan, eguneratu egin genuen geure mentalitatea. Eguneratze horretan guk lehentasun moduan jarri genuen ez txertatzea sistema berrian, besteak beste, sistema berriari izugarrizko gabeziak ikusten genizkiolako, orain oso nabarmenak direnak eta edozein analistak esaten dituenak: ez zen etendurarik izan, indar errepresiboak mantendu egin ziren, epaileak ere bai… Hori 70eko hamarkadako gure idatzietan dago.

ETAk borroka armatuaren amaiera iragarri zuelarik, gogoan dut Euskalerria Irratian esan zenuela espero zenuela etorkizunean Euskal Herrian desberdin pentsatzea ez izatea horren garestia.

Hori arazo zahar bat da, eta osagai ezberdinak dauzka. Lehenik eta behin, frankismoa oso eskola txarra izan zen horretarako. Klandestinitateko politikagintzak baditu bere bertuteak; besteak beste, erakusten dizula zeure buruarekin exijentzia handia izaten, baina, aldi berean, baditu izugarrizko galbideak, eta horietako bat da sektarioa izatea normaltzat hartzea, eta hori ez da batere ona, ez orduan eta ez geroko politikagintzan. Sektarismoa gurean, oro har, arazo handi bat da, eta, bereziki, ezker abertzalean. Gainera, esango nuke hori oso espainola dela: egungo politikagintza espainola sistemaren barrukoa, instituzionala, izugarri sektarioa da. Zein da sektarismoaren definizio nagusia? Laburtzera joanda, esango nuke nork bere buruari ipintzen dizkion arauek besteentzat balio ez dutenean, eta besteei ipintzen dizkien arauak norberarentzat erabiltzen ez dituenean, hor sektarismoa dagoela. Politikan, eta bizitzako gainontzeko alor guztietan. Eta horrek asko erakusten dizu: ez dakit tolerantzia den, ez dakit nagikeria den; beharbada, gerragintzarako oso txarra izango da hori, baina herrigintzarako oso ona da.

ETA desagertzearekin batera euskal kazetaritza genero bat desagertu da, ETAren agirien azterketa. Exegeta itzela zinen, erredakzioa ikusita nork idatzia zen igartzen zenuen…

Gutxi gorabehera. Horrelako dokumentu asko ez ditu esku bakarrak idazten, baina badakizu norbait izaten dela idazkaria, eta hori jakiteak asko laguntzen du. Analisi testuala garrantzitsua da; izan ere, klabeak egoten dira. Gainera, nik bizitzan itzulpen pila bat egin dut, eta itzultzeak originalaren autopsia egitera behartzen zaitu. Askotan, originala egin duena jabetu ez den gauza asko ikusten ditu itzultzaileak. Nik deformazio hori aspalditik daukat. Eta horrek ETAren agiriak aztertzeko asko laguntzen zuen.

Beñat Gaztelumendik dio indarkeria azkarregi desagertu dela bertso saioetako gaietatik, oraindik asko dagoela esateko. Euskal kazetaritzan, gauza asko geratzen al dira indarkeriaz esateko?

Esateko gauza asko geratzen da. Hau da, fase historiko hori oraindik asko arakatu behar da; besteak beste, gezurra badirudi ere, egiaren parte txiki bat besterik ez dugulako ezagutzen. Eta batzuetan, gainera, egia oso desitxuratuta ezagutzen dugu. Beraz, historia idaztea oraindik egin beharreko lan bat da. Bertsolariena, seguru asko, beste arazo bat da: bertsolaria, normalean, egunerokotasunaren oso gainean ibiltzen da, edo, bestela, transzendentzia mistiko-poetikora jo dezake. Baina kazetariak hor lan egin beharko luke, argitu gabeko mila gauza baitaude gure herrian. Eta argitutzat ditugun askotan datuen parte bat besterik ez dugu ezagutzen. Idazten diren gauza batzuek niri lotsa ematen didate.

Elixabete Garmendiak halako elkarrizketa batean zioen presoen arazoa konpondu arte bera ez dela eroso biziko gizarte honetan.

Berari bakarrik ez, hori askori gertatzen zaigu. Hemen oraindik badaude arazo soziologiko eta soziopolitiko mordo bat kitatu beharrekoak. Lehen esaten nizunaren harira itzuliz, ETAko presoei aplikatu behar bazaie beste gauza batzuetan erabili den logika berbera, denek aspaldian kalean egon beharko lukete. Edota alderantziz, ETAko presoei aplikatu zaien kode penala eta errepresioa aplikatu behar bazaie, hemen gauza asko daude inoiz kitatu ez direnak urte askotako kartzelarekin eta miseriarekin ordaindu beharko lituzketenak. Beraz, alde horretatik, edo bat edo bestea. Ezin dena da batzuentzat inbutuaren alde zabala erabili eta besteentzat estua.

Elkarrizketa hau egin baino egun gutxi lehenago, eraso egin diote Gregorio Ordoñezen omenezko plakari.

Nik horrelakoak sektarismoarekin lotuko nituzke, ziurtzat emango banu hori dirudiena dela. Batzuetan, hori sinestea kostatu egiten zait; izan ere, horrelakoak ez dira argitzen.