Lutxo Egia: “Pandemiak erakutsi digu gure kultur sistema uste baino ahulagoa dela”

Koronabirusa iritsi eta lehenengoak pertsiana jaisten kulturgileak izan ziren; eta zuzeneko ikuskizunak, ekintzak, irakurraldiak izango dira azkena bueltatzen. Kulturgileak gogor kolpatu ditu birusak, eta horren gainean eta beste gai askoren bueltan hitz egiteko Lutxo Egia idazlea gonbidatu dugu solasaldira.

Birusak gogor kolpatu du kultura,  gutxika ireki dira liburu-dendak, hasi dira liburuen argitalpenak, baina zuzeneko emanaldiak azkeneko lekuan geratuko dira. Zeinen ahula da gure sistema?

Pandemiak erakutsi digu uste baino ahulagoak garela. Hau halako reality bat izan da, itxialdia, bizi izan gara reality batean eta hau laborategi sozial bat da. Agian, lehen oharkabean pasatzen zitzaizkigun gauza batzuez ohartu gara, eta horietako bat da kulturaren egoera, sistemaren egoera. Baina hori bazegoen… Orain esan dezakegu, irudi bat jartzeagatik, harea erloju bati buelta eman diogula eta harea orain beste modu batean jausten dela, baina harea bat da eta bera. Harea pikor berdinak dira. Hori ez da aldatu. Orain, ikusgarritasun handiagoa dago. Sistema ahul dago? Sistema ahul zegoen, sistema ondoezik zegoen. Eta hor ere nahi beste irudi jarri daitezke. Talde arriskua edo teilatutik jausten diren itoginak… Gure sistema hori zen, ahul zegoen.

Orain, oso agerian geratu da euskal kulturak dituen arazoak… Sistema iraunkor baten falta dugu?

Iraunkortasuna oso garrantzitsua da gurea bezalako sistemetan, non dena estatusa edo hedapena den, txikia, eta dena kontra dugu. Iraunkortasuna baino gehiago nik azpimarratuko nuke hauskortasuna edo sendotasuna. Orduan, agian, galdera da, daukagun sistema indartsuagoa izan daiteke? Erantzuna da, bai. Nola egingo dugu hori? Edo nola egin daiteke hori? Uste dut guk badugula menpekotasun handia administrazioarekin, administrazioa kontzeptu gisa, ez tokian tokiko edo unean uneko administrazioa. Batzuetan, harreman edipiko bat dugu. Administrazioa azken 40 urteetan bihurtu da zerbait ia pornografiko. Pornografikoa ulertuta teoria post-pornografikoen haritik tiraka, galleten munstro bilakatu da. Produktorea da, produktorea adiera bietan, gidoilaria, zuzendaria, aktorea, photocall-en jabe, transgresorea izan gura du, zentsorea ere bada, noski… Halako Narciso bat da, gero eta handiago bilakatu dena. Askotan, sentsazioa daukat transatlantiko horren uberan ibiltzen garela. Kareletik kaka botatzen dute eta gu gara kaka hori jaten dugun arrainak. Sistema indartu behar da, baina nork indartu behar du? Administrazioak indartu behar du? Nik uste dut ezetz.

Guk geuk, ez bakarrik sortzaileek, gizarte osoak indartu beharko luke? 

Sistema ahula da. Bueno, kontuan hartuta nolakoa den gure hizkuntza erabilera, ezagutza, estatusa… Berez, duen boterea, agian, neurrikoa da, baina izatez ahula da. Ahula da, sektore gisa ez garelako solaskide baliagarri bat.

Ahula esaten dugunean, ahula da, baina ez txikia. Txikia izan daiteke eta sendoa? Bai. Islandian txikia izango da, baina, ziurrenik, ez da ahula izango. Hori nork osatu behar du? Nik uste dut hori sektoretik edo sistematik berrosatu behar dela, berrindartu behar dela. Guk pentsatu behar dugu kultura indartu heinean, agian, bilakatuko garela nor administrazioarengana jotzeko. Baina hori guk konpondu behar dugu.  

“Sortzaile gisa edozeinek onartuko ez lituzkeen gauzak onartzen ditugu“

Ahotseneko koordinazio lanetan ibili izan zara eta ondo ezagutzen dituzu gure sortzaileak. Idazlea ere bazara. Panorama beltza dator sektore osoarentzat?

Nik ikusten dut lehen bezain beltz edo lehen bezain gris, ez dakit nola esan. Niretzako gauzak ez dira pandemiarekin ezertxo ere aldatu. Gu geu sortzaileok aise amore ematekoak gara. Adibide bat jarriko dut, muturrekoa eta tokiz kanpokoa. Gu ez gara metal arloko beharginak, baina sortzaileak, eta ez diot bakarrik sistemako eragile guztiak. Sortzaileek dituzten baldintza ekonomikoak, baldintza profesionalak, demagun, hori metalean gertatuko balitz, kaleak suak hartuta egongo lirateke. Guk, agian, badugu  handicap bat, egitura hori ahula dela; bai, sistema bat badago, sare batzuk daude eta harreman batzuk, eta egitura egiazkoa da. Baina horren baitan, esan genezake, eta horrek bihurtzen gaitu ahul sortzaile gisa, ez garela profesionalak edo oso profesional gutxi daudela, eta gero, beharbada,  badagoela taldearekiko errezelo bat. Sortzailea da unibertso sinboliko eta ideologiko horren euslea, baina, aldi berean, zaurgarriena da. Sortzaile gisa onartzen ditugu gauza batzuk, edozeinek onartuko ez lituzkeenak. Hori aldatu behar da. Guk aldarazi behar dugu.

Garbiñe Ubedak TTAPen egindako elkarrizketa baten zioen “euskalgintzaren eta kulturaren arteko muga” berak ez duela ikusten. Gure hizkuntza gutxituan muga hori ikusten duzu?

Arlo ezberdin bi badira, halako mugalde lauso bat dago, egia esateko. Dena hartzen du. Mugak, nolabait, egoera horrek mugatu egiten gaitu. Hedapen txikiak mugatu egiten gaitu. Estatus edo balio sozial txikiak mugatu egiten gaitu, hori alde batetik. Gero, muga egiten dugu ere beste auzo-hizkuntza edo auzo-kulturekin. Koldo Izagirrek Autopsiarako frogak liburuan esaten zuen, auzo-hizkuntza beharrean, gain hizkuntzak eta gain kulturak. Orduan hor ere muga dago. Gurea xelebrekeria da. Hedabide nagusiak hartzen dituzu eta gure kultura beti oso lotua dago euskalgintzari, baina bitxikeria xelebrekeria ere bada. Urte asko joan dira eta hortik ezin atera gaude.

Elkarrekin lan egin beharko lukete esparru guztiek, ez bakarrik administraziotik?

Bai, ezinbestekoa ikusten dut. Bi aukera posible ikusten ditut. Bata izango litzateke, badakit saiakerak egon direla, kulturaren elkartea edo kulturaren sindikatua sortzea. Halako egitura oso indartsu bat sistema ordezkatzen duena, jakinda sisteman hamaika geruza txiki eta interes daudela. Bertsozale elkartea ispilua izan daiteke. Indartsuena da, profesionaltasuna eta amateurtasuna ondo lotzen ditu, eta baita zaleak ere. Hamaika elkarte daude, posible litzateke halako figura bat sortzea? Agian, nekez. Badaude batzuk. Orduan, nola edo hala euren arteko harremanak nolabait estutu beharko lirateke eta zerbait atera. Baina gaur ez daukagu indarrik. Kulturak ez dauka indarrik inoren aurrean.

Azken urteetan Bira kulturgunean jardun duzu, Bilboko bihotzean kokatutako agertoki txiki baina oparoan. Eskaintza paregabea ekarri duzue, gainera.  Leku txikiak izan daitezke orain datorrenari erantzuna emateko irtenbidea?

Bistan da. Proiektu txiki horien tokian tokiko ekarpena ikaragarria da. Normalean, gutxietsi egiten ditugu. Dirua, arloko jendearentzat, nondik ateratzen da, normalean? Administraziotik: jaiak direla, udal ekipamenduak… Baina gero, esango nuke, egiazko harremanak jendearen eta sortzailearen artean, sinergiak, elkarlanak, zeinek sortzen ditu espazio sinbolikoak… Auzo bateko edo herri bateko proiektu txiki baten hori gertatzen da. Bira proiektu txiki bat da, bere ekarpen txikia egiten du auzoan, hirian, kulturan… Hori besterik ez da. Guk zabaldu genuenean han taberna bat zegoen eta agertoki petral bat; esan nahi dut Birak ez duela ekipamendu on bat, ezta ekipo on bat ere. Gero, hori betetzen bazoaz eta jendearekin harremanak egiten badituzu, betetzen duzu. Denbora gutxian kalea piztu da, eta hor espazio sinboliko bat sortu da. Bertsoerronda sortu da kalean. Alde zaharrean Euskaltzaindia, gaztetxea edo Cafe Bar Bilbao bezalako eragile ezberdinak elkartu dira eta elkarlanean antzerki jardunaldi batzuk antolatu dituzte. Kontzertu akustikoak, Ondarroako Apaiurekin edo  Iruñeko Katrakakekin, Kaskagorri konpartsak hilean behin egiten du ekitaldi bat… Beraz, hori badoa betetzen. Zerbait magmatikoa da, magma hor dago. Ekonomia beti edukiko dugu kontra, baina, funtzionatzen badu, esan nahi du norabide egokian ari garela.

“Kultur sistema ahul zegoen; ondoezik zegoen”

Konfinamendua idazteko erabili duzu, eta antzerkia idatzi duzu azken boladan. Oparoa izan da itxialdia?

Ni gogor jo ninduen koronabirusak. Lehendabiziko astean sukarraldi latz baten egon nintzen, hil egiten nintzen, kakotx artean. Baina bigarren astean, berrogeialdian, bat-batean beste sukarraldi baten sartu nintzen eta bi hiru egunetan umorezko bakarrizketa bat idatzi nuen. Gainera, nahiko luzea. Amaitu behar nuen zine gidoi bat ere idatzi dut. Sorkuntza misterio bat da: batzuetan, ez daukazu gogorik, edo bat-batean sartzen zara, barne sukar batek hartzen zaitu eta agertzen zaizkizu pertsonaiak eta egoera dramatikoak edo egoera barregarriak. Hori ikaragarria da.

Hala ere, eseri egin behar da lanerako.

Bai. Bueno, ni ohean nengoen. 23 egun ohean.

Gogorra, baina probestu dituzu egunak lan egiteko.

Bai. Pelikulak ikusi ditut. Bizi bikain nintzen. Jana ekartzen zidaten…

Gogora ekarri nahiko genuke elkarrizketa honetan Transitoak performancea, 2015ean eginikoa. Hilabetez, hizkuntza hegemonikoari, gaztelaniari, uko egin zenion, Bilbon. 2020 honetan nola ikusten duzu esperientzia hura?

Hasi aurretik ez nekien euskalgintzakoek egurtuko ninduten zerbait friboloa egiteagatik. Hau arte ekintza bat da, amiltze bat. Nolabait, euskaldunaren esperientzia performatiboa. Sortu nuen subjektu teoriko bat, subjektu hori gai zen 24 orduz euskaraz bizitzeko, nolabait erdaldunaren pare. Euskaldunak sortzen du erdalduna, baina gero, ez da gai 24 orduz euskaraz bizitzeko; horretarako, behar duzu anomaloa ez den subjektu bat sortu, teorikoa. Ondo pasatu nuen. Hori arte ekintza bat izan zen. Proiektu indibidual bat, baina, betiere, kolektibitateari begira.

Eta hortik abiatuta, zuk hasitako bidea jarraitu zuten Donostiako Egia auzoan. Zure ekintza indibiduala izan zen, eta gero, kolektibo bilakatu zen: Euskaraldia.

Bai; kasu horretan, praxia era kolektiboan da. Proiektu performatiboa da; beraz, hiru fase ditu: lehenbizikoa ideien mailakoa da, pentsatzea, zalantzak argitzea edo konpartitzea. Gero, praxia dator, jolas bat.

Agian, guk praxian jarri dugu arreta. Nola bizi daiteke hilabete bat euskaraz bakarrik Bilbon?

Baina murgildu zara. Badakizu zer den belarriprest eta ahobizi. Gogoeta askotan parte hartu duzu; agian, zalantzekin ere bai. Baina gero, parte hartzen duzu eta horrek eragiten du. Batzuei, gehiago; beste batzuei, gutxiago.

Norberari eragiten badio ere garrantzitsua da?

Bai, baina gero ikusten da toki batzuetan eragin handiagoa duela. Hirugarren fasea ondorioak dira. Guztiok daukagu zerbait esateko. Zerbait esperimentatu dugu eta konpartitzen dugu. Alegia, nik badakit oso jarrera zinikoak egon zirela, pertsona batzuk esanez ez zuela ezertarako balio. Balio du. Ziurrenik, honek ez du hiztun komunitatea salbatuko, baina, azkenean, pentsamendu kritikoa sustatzen du, hau da, praxia gogoeta, oso baliagarria. Nik uste dut gehiago bultzatu beharko litzatekeela.

Zuk Transitoak Bilbon egin zenuen, bakarrik, eta Euskaraldia era kolektiboan egiten dugu. Horrela, bakoitza babestuago egon daiteke praxi eta gogoetan. Ondoren, Haren da nire performancea egin zenuen.  Orduko hartan, desagertu egin zinen.

Oso dibertigarria izan zen. Hau, gainera, literarioa izan zen. Erreferentzia batzuk daude: Enrique Vila Matasen Porque ella no lo pidió, Marcel Schwoben  Vidas imaginarias, non errealitatera eramaten den narratutakoa. Nik Harkaitzi eskatu nion bizitza bat idazteko eta nik bizi izango nuela bizitza hori. Ez nekien zer idatziko zidan, ez nekien nora bidaliko ninduen, zenbat egun… Nik egiaztatzailea behar nuen. Pertsona bat nire ondoan dena egiaztatzeko. Gainera, sasoi hartan ETAren desarmea izan zen; beraz, trufa eginez egiaztatzailea lortzeko casting bat egin nuen Biran. Gainera, egiazko casting-a zan zen…

Jende asko aurkeztu ginen…

Hori ere performance bat izan zen. Jende askori eskatu nizuen agertzeko eta estra lana egiteko. Baina jendea ere aurkeztu zen, eta Ana Galarraga aukeratu nuen. Anak ez zekien ezer, altxatzen zen eta deskubritzen zuen zer egin behar genuen. Anekdota piloa ditugu. Harkaitzek kristoren gidoia idatzi zuen eta planteatu zuen bilaketa baten moduan. Bilatu behar genuen Irene Cortina, existitzen ez zen emakume bat. Hoteletara joan ginen, bijiliak egin genituen, egunero performance bat egin nuen… Oso gauza dibertigarriak. Bartzelonako Ravalen lagunak egin genituen. Azken-aurreko egunean ni bilakatu nintzen Irene Cortina, eta trabestitu behar izan nuen. Gauez Pobleseceko jaietara joateko gelditu ginen, eta han agertu nintzen ni trabestitua. Egin genituen lagun berriek begiratzen ziguten harrituta. Baina nik ezin nuen azalpenik eman. 

Zineman ere bazabiltza, Ababaki ezkoiztetxean azken urteetan. Gure oroitzapenak egin ostean, orain, Camino longo egiten. Krisiak oztopatu du lana?

Bai. Zineari buruz gutxitan hitz egiten dugula iruditzen zait. Beti musika, literatura, antzerkia… Zinea beti alde batera uzten dugu. Noski, pandemiak eragin du. Camino longo proiektu dokumental bat da, Josu Martinez, Txaber Larrategi eta Ibai Castrorena. Duela hamar urte, Sagarren denbora dokumentala egin zuten, eta bertan azaldu zuten Alfonso Etxegarai deportatuaren eta Kristian Etxaluzen bizitza Sao Tomen. Harremanak eta hamaika ertz islatzen ziren, egoera politikoa, deportazioa… Hamar urte joan dira, ez dut ezer kontatuko, ez dut spoilerrik egingo, hamar urte joan dira eta gauzak aldatu dira, zentzu guztietan. Orduan, egoki ikusi zuten berriro elkartzea hirurak. Adabaki ekoiztetxe txikia gara eta Josu Martinez Iparraldean beste ekoiztetxe batean dabil, eta gauzak egiten ditugu elkarrekin. Josurekin hainbat film labur egin ditugu.

Eta beste proiekturen bat baduzue esku artean?

Ez, Josurekin ari gara film labur bat egiten. Nik neuk ere gidoi bat idatzi dut, eta nahiko genuke lehendabiziko luzea egin. Nahiko genuke fikziozko film luze bat ere egin. Oso konplikatua da film luze bat egitea, batez ere gu bezalako ekoiztetxe txiki batentzat. Bertigo pixka bat ematen du. Baina bagoaz poliki.

Horren zain geratuko gara, baina lehenago Camino longo iritsikoa da. Plazer bat izan da.