Koldo Martinez: “Hiltzen laguntzea ederra da”

Elkarrizketa berezia duzue hau: elkarrizketatua eta elkarrizketagilea bion lagun min baten heriotza lagunduaz mintzatzeko elkartu dira. Baita, bidenabar, eutanasiaz, suizidio lagunduaz eta heriotzaz, oro har, aritzeko ere. Elkarrizketatua ez da nornahi, Euskal Herriko bioetika aditurik handiena da eta.

Koldo, politikaria zara. Baten batek pentsatuko du elkarrizketa Nafarroako Parlamentuko edo Espainiako Senatuko aretoren batean egiten ari garela.

Politikan dihardugunok hainbat lekutan ibiltzen gara, baina hau ez da ez bata ezta bestea ere. Hau Izarra beilatokia da. 

Eta hitzordua hemen lotu dugu, heriotzaz mintzatu nahi dugulako. Zer iruditzen zaizkizu beilatoki moderno hauek?

Beilatokiak beharrezkoak dira. Gizarte guztiek beren historian beti izan dituzte beren hildakoak agurtzeko leku bereziren bat. Hau horietako bat da, eta oso ederra, gainera.

Ederregia?

Ez. Aproposa, esanen nuke nik.

Denok hilko garela aintzat hartuz, ez ote dugun gutxiegi hitz egiten heriotzaz.

Gizakiok gauza garrantzitsuenez oso gutxi mintzatu ohi gara.

Politikaria ez ezik medikua zara, bioetikan, eutanasian, heriotza duinean espezializaturikoa: oker ez banaiz, bazter hauetan, Europako Bioetika Masterra lortzen lehena izan zinen.

Bai, eta nik dakidala bakarra, orain arte.

Espainiako Bioetika Batzordeko burua izan zara hainbat urtez.

Sei urtez, parlamentaria izateko utzi nuen arte. Ez zitzaidan etikoegia iruditzen bi lanak uztartzea.

Solasaldia zu eta bion lagun baten heriotzaz mintzatuz hastea hitzartua dugu, Ibon Gaztanbideren heriotzaz hizketan, hain justu. Olagarroa ezizena zuen. Euskalerria Irratiko teknikaria, euskaltzalea, musikazalea, blogaria, tuiterlaria… Zer gehituko zenuke?

Pertsona bizia zela, bizitza maite zuela, eta bere kalparraz oso harro zegoela.

Irratian Metxas ere deitzen genuen, zenbaitetan metxak jartzen zituelako.

Egia! Nik Euskalerria Irratiari beti eskertuko diot Ibon ezagutzeko aukera eman izana, beste gauza askoren artean. Hori niretzat oso polita izan da, eta nire bizitzaren zati batean oso garrantzitsua.

Ibonek hezurretako minbizia zuen. Hanka bat moztu behar izan zioten. Halere, itzaltzen segitu zuen, eta prozesu luze eta gogor batean, joan zitzaigun…

Bai, baina hanka moztu eta gero bolada luze batez ez zen itzaltzen joan. Nik uste nuen, esaten nuen, niri hanka bat moztea baino nahiago nuela hil. Eta oroitzen naiz Ibon ezagututa uste hori guztiz baztertu nuela. Iboni hanka moztu ziotenean, ni egunero jaisten nintzen ospitaleko errehabilitazio gelara. Eta beti oroituko naiz han zer-nolako indarrez eta itxaropenaz egiten zituen bere errehabilitazio ariketa guztiak.

Egia. Lanera itzuli zen. Eta asko gozatu zuen sasoi hartan Haizea alaba hazten ikusiz…

Alabak asko lagundu zion aurrera egiten. Gogoan dut askotan galdetu zidala: “Koldo, nire alaba ezagutzeko aukera izanen dut? Ez dut horrela segitu nahi, baina alaba ezagutu nahi dut, besoartean eduki” [bikotekidea haurdun zegoelarik atzeman baitzioten hankako tumorea]. Eta hori ere lortu zuen.

Atzera bueltarik ez zegoela bagenekielarik, egun batean etxera gonbidatu ninduen, eta ordu mordoa eman genuen hizketan, negarrez, baita barrez ere. Gogoan dut bere ohiko irribarre mehar horietako batez zera esan zidala: “Kristoren amorrua ematen dit mundu hau uzteak Barcinaren Gobernua erortzen ikusi gabe”. 2014ko abendua zen. Barcinaren Gobernua 2015eko maiatzean erori zen. Ez zuen ikusi, baina oso argi zuen gertatuko zela.

Pilo bat jotzen zidan adarra aldaketaren kontuarekin. Ez zen nire koalizioaren oso aldekoa…

Beno, denei sartzen zien ziria.

Bai. Behintzat, alde horretatik, itxaropentsu alde egin zuen.

Hizketaldi hartan, ospitalean asko lagundu zeniola esan zidan, oso eskertuta zegoela: maiz hitz egiten zenutela, deitzen zizula, joaten zinela berarengana. Nolako hizketaldiak ziren horiek?

Lehen esan dugu gizakiok gauza garrantzitsuez gutxi hitz egiten dugula. Baina Ibon bere bizitzak epe mugatu bat zuela jabetu zen. Eta egoera horretan daudenek, laguntzen bazaie, maiz egiten duten bezala, Ibonek barru-barruko, benetako kezkak, beldurrak, ilusioak, guztia atera zuen…

“Ibon Gaztanbide lagunari hiltzen laguntzea gogorra izan zen, baina, aldi berean, ederra“

Bere etxera joan nintzen egun hartan zer-nolako buru argitasunarekin mintzo zen ikusteak harritu ninduen. Iraganaz, maite zituenen etorkizunaz. Ikaragarria iruditu zitzaidan.

Horrelako egoeran dagoen pertsona bati laguntza pixka bat ematen badiozu, eta sentiarazten badiozu berarekin zaudela, eta bere kezkak ulertzen dituzula, eta bere ilusioak nolabait konpartitzen dituzula, pertsona hori momentu horietan, prozesu luze horretan, ireki egiten da, eta guztiz biluzten da. Burua, bihotza, dena irekitzen dizu. Eta zuk ere bai, noski. Zuk ere zure barrua irekitzen diozu. Oso prozesu aberasgarria da eriarentzat, eta eriarekin dagoenarentzat.

Metastasiak azaldu zitzaizkion biriketan eta burmuinean. Berriro ospitaleratu zuten, eta 2014ko abenduaren 28an, gertukoei aski zela esan zien, ezin zuela gehiago. Zu inguruan zinen. Nolako prozesua izan zen hura?

Deitu ninduen. Ni bilera batean nengoen. Amaitutakoan beregana joanen nintzela esan nion. San Miguel klinikara joan nintzen, eta neka-neka eginda zegoela, eman beharrekoak emanak zituela esan zidan, eta sedazioa nahi zuela. Horretaz ere askotan mintzatu ginen. Nolakoa izanen zen azken pausoa. Sedatzea erabaki genuen, haren ama, haren bikotekidea eta haren anaia han zirela. Sedazioari ekin genion eta, egia esan, oso polita, oso aberasgarria izan zen, Ibon oso maitagarria baitzen.

Polita hitza aipatu duzu. Cruzirekin, Ibonen amarekin, bere semearen heriotzaz mintzatu naizen guztietan, berak ere hitz hori, polita hitza erabili du. Bera ere oso eskertuta dago zurekin.

Eskerrak nik Iboni ematen dizkiot. Lehen, halako egoeran dagoenari laguntzeaz eta besoak irekitzeaz hitz egin dut. Baina askotan, egoera horretan dagoen pertsonak ez du hori onartzen, nahiz eta azken momentu horietan egon. Beldurra oso librea da. Eta askok nahiago dugu euren baitan hil, nolabait bakarrik hil. Eta nik uste dut Ibon oso ongi lagunduta hil zela, gu laurok han geundela. Alabarekin ere pixka bat lehenago jolasean aritu zen. Oroitzen naiz alaba ohe gainean, bere gainean ibili zela. Baina poliki-poliki joaten hasi zen, oso lo zoragarri batean.

Bistan da Ibonentzat abantaila izan zela zu laguna izatea. Baina, zuretzako, sedazioa agintzea, horrek dakarrenarekin, aintzat hartuz lagun bat dela, zaila da? Ez da zaila? Niri oso zaila suertatuko litzaidakedala uste dut.

Ni mediku profesionala naiz, intentsiboetan egiten nuen lan, eta horrelako prozedurak egitera ohituta nengoen, nolabait. Baina Ibonekin izandako harremana hain berezia izan zenez, gogorra izan zen, bai. Baina, bestalde, berak prozesu hori onartua zuen, bazekien prozesu horrekin hilko zela, eta une horretan hil nahi zuen. Oroitzen naiz esan niola: deitu dituzu maite dituzun guztiak, eta gorrotatzen dituzula esan nahi diezun guztiak, egin duzu egin behar zenuen guztia? Eta baietz esan zidan. Eta sedazioarekin hasi ginen. Lasai, bare joan zen. Oso polita izan zen, benetan.

Tamalez, Cruzik bazuen zerekin alderatu prozesu hura, hamarkada batzuk lehenago minbiziak senarra hil ziolako. Eta Cruzik dio bi prozesuen artean sekulako aldea izan zela, hamarkada batzuk lehenago, senarrarekin, dena izan zela iluntasuna eta gezurra. Alde hori salbuespena da ala orokorra? Aurrera egin al dugu?

Ikaragarri egin dugu aurrera, baina, hala eta guztiz ere, esanen nizuke oraindik pauso asko eman behar ditugula aurrera. Beltzetik zurira ez, baina gris oso argi batera pasa gara, bai. Lehen, pazienteari ez zitzaion esaten hilko zenik, edo tratamendu osagarririk ez zegoela… Dena ilunpean egiten zen. Ibonekin guztiz alderantziz izan zen.

Teknikoki, medikuki, zientifikoki, nola deituko zenuke Ibonekin egin zenutena?

Nik sedazio terminal deituko nuke. Sedazio terminala Espainian legezkoa da, eta etika aldetik ez dago inolako problemarik. Zaintza aringarrietan tratamendu aringarria pazientearen beharrei egokitua egiten da. Baina zer gertatzen da Ibonen kasuan? Berak onartua zuen hilko zela, berak erabaki zuen sedazioa, familia ados zegoen, gu berarekin geunden, eta sedazioa jarri zioten, baina oso motela. Nik esaten dudana da pertsona batek bere ordua iritsi dela erabakitzen duenean, eta familia ados dagoenean, ea zertarako izan behar dugun paziente hori eta familia ordubete, bi ordu, hiru ordu itxoiten.

Sufritzen.

Beno, pazientea jada ez, baina familia bai. Orduan, zergatik ez hartu eta azkarrago jarri.

Ibon oso azkar joan zen.

Bai.

Eutanasiaren mugaz ari gara, Koldo?

Ez, eutanasia da zuk eskatzen duzunean zerbait jarri diezazuten heriotza probokatzeko. Injekzio bat zure heriotza probokatuko duena. Eutanasia kasuetan, injekzioa jarri eta ordu erdira edo sei ordura heriotza iristen da.

“Heriotzaz gutxi hitz egiten dugu, gizakiok guza garrantzitsuenez oso gutxi mintzatzen garelako”

Ez gara muga horretan galduko. Beste modu batera formulatuko dut: bada beharra behingoz eutanasia legeztatzekoa, ezta?

Eutanasiarekin oso gauza berezi bat gertatzen da, Juan Kruz, eta da esaten dizutela zuk, medikuak, eragin duzula pazientearen heriotza. Eta sedazioan, berriz, esaten dugu sedatu besterik ez dugula egin, eta gaitzak hil duela pazientea. Hori oso muga…

Labainkorra da.

Guztiz. Zer gertatzen da? Profesionalontzat askoz lasaigarriagoa dela esan ahal izatea “nik sedatu dut eta gaitzak hil du”. Askoz gogorragoa da esatea “nik injekzioa jarri diot eta hil egin dut”. Psikologikoki oso ezberdina da.

Subjektuaren garrantzia.

Bai.

Espainian, eta hartara Hego Euskal Herrian, eutanasia legeztatu behar dute, Diputatuen Kongresuan legea tramitatzen ari dira. Zuk beste elkarrizketaren batean esan duzu nahiago zenukeela lagundutako suizidioa ere legeztatzea.

Bai, ezberdinak baitira. PSOEk planteatu duen legean, eutanasia kontzeptuaren barruan sartzen dute suizidio lagundua, eta bi gauza ezberdin dira. Eutanasian, pazienteak injekzioa eskatzen dizu, eta zuk, medikuak, jartzen diozu eta hil egiten da. Suizidio lagunduan, berriz, pazienteak esaten dizu ezin duela gehiago, hil nahi duela, eta zuk, medikuak, errezeta bat egiten diozu, eta pazienteak farmazian erosten ditu botikak eta nahi badu eta nahi duenean hartu egiten ditu. Bera da bere buruaz beste egiten duena. Hor alde handi bat dago. Etikoki ez diot ezberdintasunik ikusten, baina…

Frantzian honen inguruko inkesta egin zuten. Herritarrek, oro har, eutanasia nahiago zuten. Eta osasun langileek, berriz, lagundutako suizidioa.

Faktore psikologiko bategatik. Oso gizatiarra da.

Ados zaude PSOEk Espainiako Diputatuen Kongresuan aurkeztu duen lege zirriborro horrekin?

Nik zuzenketa hori eginen nioke, eutanasia eta suizidio lagundua bereizteko. Bestela, ezartzen dituen baldintzekin nahiko ados nago.

Baldintzak, asko laburbilduz: pazienteak gaixotasun sendaezina eduki behar du, eutanasia birritan eskatu behar du gutxienez hamabost eguneko tartearekin, bi sendagilek onartu behar dute, eta gero, batzorde batek onespena eman behar dio. Batzordearena, horrenbeste jende tartean sartzearena, ez al da arriskutsu samarra, bereziki Nafarroan sendagileen artean daukagun jendilajearekin?

Arestian ez dut aipatu, baina, nire ustez, horixe da kritikagarriena, batzorde horrena. Pazienteak medikuarekin hitz egiten badu, eskatu egiten badu, osaezinezko gaixotasuna badu, sufrimendu jasanezina badu, zertarako behar dugu batzorde hori? Legearen punturik ahulena da. Baina hori jarri izan ez balute, seguruenik legeak oso bide zaila izanen zuen.

Tramitaziora onartzerakoan, 201 boto izan zituen alde. Urte amaierarako onartu behar zuten, baina pandemiak bidea itxi dio, oraingoz. Honako honetan bai onartua izatera iritsiko al da?

Baietz uste dut: argi dago PSOE, Podemos, ERC, EAJ eta EH Bildu alde daudela. Erraz aterako dela uste dut.

Opus Deiko sendagileak aipatu berri ditut, zeharka. Nafarroan ugari dira. Asko tokatu al zaizkizu inguruan?

Ez horrenbeste, nik Nafarroako ospitale publikoan lan egin dudalako beti. Ez dut arazo handirik izan. Agian, arazorik handienak…

Ikasle garaietan? Opus Deiren unibertsitatean ikasi zenuen, eta 13 espediente zabaldu zizkizutela irakurri dut hor nonbait.

Hamahiru aldiz deitu zidaten espedientea zabalduko zidatela esateko. Baina, azkenean, ikasketak amaitu nituen.

Miraria!

Bai. Eta ohore handiz esan dezaket ni naizela ikasketak medikuntza fakultate horretan eginda praktikak haien Klinika Unibertsitarioan egin ez dituen bakarra.

To! Moztu zaitut, arazo handienak zerekin izan zenituen?

Bizitza profesionalean, arazorik handiena izan nuen Cadizko dukeak [Alfonso Borbonek] istripua izan zuenean. Bera eta bere semea ingresatuta eduki genituen. Seme horri ahalegin terapeutikoaren doiketa egin genion. Tratamendua eten genuen eta hil egin zen, ez zuelako zentzurik mutil hura tratatzen jarraitzeak. Ez dizut kontatuko zer-nolako bronka muntatu zen ospitaleko hainbat bururen artean. Zuzendaritzara deitu gintuzten. Eman beharreko azalpenak eman genituen. Eta han geratu zen dena.

Ulertzen duzu jende horren eutanasiaren aurkako jarrera?

Onartu ez, baina ulertu bai. Hauek oso zurrunak dira haien pentsamenduan, ideietan…

Erlijioaren, dogmen, irakurketa literala, integrista, egiten dute.

Hori da, bai, eta, orduan, nik ulertzen dut integristak daudela bai erlijioaren munduan, bai politikaren alorrean, leku guztietan. Hor daudela badakit. Baina integrismoa ez dut onartzen inon. Adibidez, feminista integrista asko dago orain.

Ufa. Erantzunen nizuke, gaur ez da eguna horretaz hitz egiteko. Eutanasiaren aurkako horiek haien argudio erlijiosoak ezkutatzen dituzte, eta esaten dute eutanasia txiroenek, ikasketarik gabeek, emakumeek hautatuko dutela. Inoiz aipatu duzu Oregonen (Ameriketako Estatu Batuak) datuek diotela ez dela hala.

Herbehereetan gauza bera. Oregonen oso jarraipen zorrotza egiten diote prozesuari. Oso argi geratzen da nortzuek eskatzen duten suizidio lagundua, ze ikasketa maila daukaten, ezkonduak daudela gehienak, goi mailako klasekoak direla…

Eta ez dela ikaragarri zabaltzen: milatik lau dira?

Bai, baina zabaltzen doa. Hasiera batean, asko egin zuen gora; orain, gorantz apalago egiten du.

Zenbat urte bioetikan lanean?

Hogei urte luze.

Zenbat pertsona ikusi dituzu hiltzen?

Asko, eta hiltzen lagundu ere asko.

Ohitu egiten zara?

Ez, ezin zaitezke ohitu. Pertsona bakoitza diferentea da, familia bakoitza, eta senide bakoitza ere bai. Eta oso prozesu aberasgarria da beti. Ongi ateratzen denean, eta hain ongi ateratzen ez denean ere bai. 

Eta, pertsonalki, zer harreman duzu heriotzarekin?

Askoz errazagoa da besteei hiltzen laguntzea norberaren heriotzaz pentsatzea baino. Ni oraindik gazte sentitzen naiz, badut etorkizun luze bat munduan, baina badakit uneren batean hil eginen naizela. Bakean hiltzea gustatuko litzaidake, Ibon hil zen bezala.

Gure ama 93 urterekin hil zitzaigun. Bi minutu lehenago galdetu zidan ea San Sebastian egunean angulak afaldu genituen. Erantzun nionean, zenbatean zeuden galdetu zidan. Berehala esan zidan: “Koldo, disfrutatu, hau oso laburra da eta”. Eta handik gutxira hil zen, nire eskutik helduta.

A ze azken esaldi zoragarria, epitafio moduan marmolean zizelkatzeko modukoa. Zein da gakoa horrela, lasai, hiltzeko?

Ahalik eta modurik sakonenean bizi, eta ahalik eta modurik sakonenean disfrutatu; ahal dela, inori kalterik egin gabe, eta zeure inguruari eutsiz.

Eutanasia etimologikoki: tanatos heriotza eta eu ona. Heriotza ona, ezta?

Bai, baina greziarrek eutanatos esaten zutenean ez zuten esan nahi orain guk eutanasiarekin esan nahi duguna. Eutanatos zen batailan ohoretsuki hiltzen ziren gudarien heriotza.

Hara, bada, orduan, ez dizut eutanatos opako. Ongi bizi, Koldo, eta tenorea iristen delarik, ongi hil.

Hori da. Berdin.