Katixa Agirre: “Gizartea ez litzateke berdina izango literaturarik gabe”

Idazlea eta EHUko Ikus-entzunezko Komunikazio irakaslea da Katixa Agirre. Amatasunaren eta idazkuntza prozesuaren arteko bizikidetza gatazkatsuari buruzko istorioa idatzi du Amek ez dute nobelan. Literaturaz, amatasunaz idazketaz eta Ikus-entzunezko Komunikazioaren inguruan aritu gara, Azkue Fundazioaren egoitzan.

Duela urte eta erdi argitaratu zenuen Amek ez dute eleberria; nolakoa izaten ari da nobelaren ibilbidea?

Durangoko Azokarako argitaratu nuen eleberria. Ordutik liburuarekin lotuta gertatu zaidan guztia oso polita izan da. Harrerarekin oso pozik nago. Beste hizkuntza batzuetara itzuli egingo da eta bestelako sorpresak ere etorri dira bidean. Espero ez nuen jendeak irakurri du. Espero ez nuen zabalkundea izan du.

Irakurlearen erantzuna handiagoa izaten ari da edo horrela ikusten ari gara gu?

Agian, izan daiteke nik egiten dudan autobonboagatik, sare sozialetan batez ere. Agian, gaiagatik, amatasuna izanik iritsi da toki batzuetara beste literatur mota bat iritsiko ez zena. Esan nahi dut, gaiagatik espresuki interesa daukan jende horrengana.

Amatasuna da jorratzen duzun gaia, baina titulua ere indartsua da, Amek ez dute. Aditza falta zaio?

Izenburuaren ideia hori da, zabalik uztea eta norberak pentsatzea zer etorri daitekeen hitz segida horretan. Amek ez dute, zer? Liburu hau proiektua zenean Amek ez dute idazten zen titulua, azken momentuko erabakia izan zen idazten hori kentzea. Idazten arazoak dituen ama baten istorioa da; alegia, idaztea nolabait bere amatasun jardun horretan trabak jartzen dizkion kontu bat da edo alderantziz, amatasunak trabak jartzen dizkio bere idazteko jardunean, baina badaude bestelako trabak ere bai edo amek egiten ez dituzten edo suposatzen dena ez dutela egiten; adibidez, amek ez dituzte beraien umeak hiltzen. Hori denok nahiko argi daukagu eta, hala ere, liburuan lehenengo kapituluan bertan –ez da spoiler-a–, ama batek bere umeak hiltzen ditu. Gauza asko daude amek ez dituztenak egiten, baina liburu honetan egin egiten dituzte.

Lehenengo kapitulu horretan muturreko gertakari horrek harrapatu egiten du irakurlea; astindu bat da?

Bai; harrapatu dezake publiko mota bat, baina beste publiko mota bat atzera bota lezake. Horren esperientzia ere izan dut. Durangotik hasita, han nengoela, liburua atera berri, jendeak hartzen zuen, eta portadako koadroak atzera eragiten zien, atzeko partea irakurtzen zuten eta liburua uzten zuten, atzeraka eraginda. Esan egin didate, entzun dut liburu honetaz, baina ez da nire momentua honen inguruan irakurtzeko.

Noiz iritsi zen Katixa Agirrerengana amatasunaren inguruan idazteko beharra?

Prozesu luze bat da eta atzetik dator. Amatasunaren gaiak nire bizitzan pisu handia izan du, ama izan aurretik. Jende askorentzat horrela da. Bakarrik pentsatzea ama izan nahi dudala, ez dudala izan nahi, noiz izango naizen… Hori bada kezka bat jende askorentzat. Eta urte batzuetan estuagoa da. Emakumeentzat bada gai inportantea. Neure barnean ere borborka zegoen. Gero, behin ama bihurtuta, gauza berriak deskubritzen dituzu, mundu berri bat deskubritzen duzu, esperientzia berriak. Zeure buruari buruz ez zenekien gauzak deskubritzen dituzu eta horrek ematen dizu, edo niri behintzat, literaturarako bulkada bat. Beti nahi duzu kanalizatu, literaturaren bitartez gertatzen denari nolabaiteko ordena jarri. Baina horretarako ere denbora behar da. Amatasunaren lehenengo urteak ez dira onenak hori egiteko. Beraz, bolada batean, irakurtzen, pentsatzen… nolabait, hori guztia neure barnean hazten joan da. Eta iritsi zen momentu bat zeinetan erabaki nuen fikzioari heldu behar niola. Nire esperientzia hori guztia bildu, hartu, irakurri dudanarekin nahastu eta fikzioaren bitartez hegan egitera bidali dena.

“Idazten duzunean sentimenduak oso anbibalenteak dira”

Fikzioa bada, gogoetarako tartea uzten duen liburua da? Amatasunak eta sorkuntza prozesuak bat egin dezakete, horren inguruan ere badiharduzu?

Nobela nahiko hibridoa da. Gai desberdinak ditu eta forma desberdinak. Badago hari bat fikzionala dela. Krimen horrekin hasten da. Infantizidio bat, ama batek bere seme-alaba bikiak, haur txikiak, hiltzen ditu, eta berri hori nola iristen den ama izatekotan den idazle batengana. Ikerketa bat dago. Izan ere, nobela thriller-aren kodeekin idatzita dago. Thriller-aren motiboekin eta, askotan, tonuarekin. Epaiketa batek pisu handia dauka. Epaiketetan ohikoak diren gauzak daude, fiskalaren aldarrikapena… Baina saiakera parte bat ere badago, narrazioa, askotan, eten egiten da eta saiakerara pasatzen gara. Saiakeraren bitartez birpasatzen dira beste kontu batzuk. Adibidez, historian zehar egon diren ama idazleen patuak eta desgraziak, harreman gatazkatsua idazketaren eta amatasunaren inguruan. Infantizidioaren istorioa ere badago, kapitulu oso bat zeinetan fikzioa gelditu egiten den eta errepaso historiko bat egiten den infantizidioaren inguruan, ikusteko ze ohikoa izan den historian zehar praktika hori. Gaur egun, imajina ezina egiten zaigu, baina historikoki hitz eginda oso ohikoa izan da. Dena nahastuta eta oreka bat bilatuta aurrera egin dut.

Aurreko nobela road movie bat zen eta hau thriller bat. Zinemak badu pisua zure sorkuntzan?

Guztion buruak oso ondo elikatuak daude irudiekin, zinemak eta ikus-entzunezkoek orokorrean eman digute bazka hori. Literaturan ezinbestekoa da hori ikustea. Denok dugu irudi-sorta bat konpartitua eta nik erreferentzia bat botatzen badut zuk harrapatuko duzu, berehala. Nik ikusi ditudan pelikulak ikusi dituzulako. Literatura horretaz aprobetxatzen da.

Ikus-entzunezko Komunikazioko fakultatean klaseak ematen dituzu: gaur egun, irudia gailendu egiten zaio hitzari?

Bai; oso fenomeno ikusgarria da eta agerikoa gure gizartean. Irudiaren gizartea gara. Irakasle betaurrekoak jarri eta datu bat emango dizuet: Interneteko trafiko guztia hartzen badugu, %60 ikus-entzunezko streaming-ari dagokio. Beraz, gure komunikazio ikus-entzunezko forma da hegemonikoa, baita entretenimenduan ere. Literatura txoko batean dago; agian, beti egon da txoko batean. Kontziente izan behar dugu horretaz eta kontziente izan behar dugu fikzioak badituela bestelako kanalak; batzuk, agian, ohikoagoak.

Horregatik idazleak lagundu behar du liburua? Hau da, behin argitaratuta berarekin joan behar da irakurle txokoetara, eta abar?

Behar hori sentitzen dut, argitaletxeari laguntzeko eta baita literaturari orokorrean. Irakurzaletasuna pizten edo laguntzen. Ez dugu zertan egin, baina beharrezkoa da.

Liburua beste hizkuntza batzuetara itzuli da, gazteleraz ere argitaratu da. Nolako harrera izan du?

Gazteleraz atera denetik oso erantzun polita izan du. Aurreikusten zailak ziren tokietara iritsi da. Gainera, gazteleraz komentarioa idatzi duena Emma Suarez aktorea izan da. Horrelako gauza arraroak gertatzen dira.

Zer esaten du? Ez dugu ikusi eta.

Dena ona. Horrelako komentarioak beti onak izaten dira. Ea topatzen duzuen liburu denda batean. Oraindik hirugarren edizioa ez didate bidali, nik ere ez dut ikusi.

Literaturak mundua aldatu dezake?

Literaturak zerbaitetarako balio du? Bai. Behin Unaia Elorriagari entzun nion: “Ni berdina izango nintzateke irakurri ditudan liburuak irakurri gabe?”. Bai, noski. Ni beste bat naiz irakurri dudanagatik. Hau orokortzen badugu gizartean ziurrenik, nik uste dut literaturak baduela funtzio bat gizartean. Zein den oso argi ez dago, baina badakigu gizartea ez litzatekeela berdina izango literaturarik gabe.

Hala ere, aipatu dituzu datuak eta gurean egindako ikerketek ere esaten dute ez dela horrenbeste irakurtzen.

Irakurzaletasuna beti izan da puntu ahul bat. Irakurtzea ez da inoiz masa handien jardun bat izan. Baina bada gizarte ikasi eta ondo hezitako baten sintoma. Horren tenperatura ematen digu. Beraz, aldarrikatzen jarraitu behar dugu irakurzaletasuna, eta irakurtzearen balioa. Aurrean dugun arerioa oso ahaltsua da, baina ez dugu arerio kontsideratu behar. Ulertu behar dugu ikus-entzunezkoak bide bat direla, hegemonikoak, eta arrazoi askorengatik errazago etortzen zaizkigu errazago kontsumitzen ditugunak, baina erresistentzia postura batetik jarraitu behar dugu aldarrikatzen bideoak ikustearekin batera irakurri ere egin daitekeela. Bizitza oso luzea eta zabala da eta denbora ematen du guztirako.

Askotan entzun dugu liburua paper formatuan desagertuko zela eta XXI. mendean ez da horrela izan…

Gainera, ze inporta du pantaila batean edo paper batean, kontua irakurtzea da, eta Interneten ere asko irakurtzen da, nahiz eta ikusteko formak nagusi izan.

“Literaturaren bitartez, gertatzen denari nolabaiteko ordena jarri nahi izaten diozu”

Ikus-entzunezko Komunikazioan irakaslea zara, eta egun, komunikazioan dena hankaz gora dagoela ematen du. Kazetariontzat ere bai?

Trantsizio momentu batean gaude, erabatekoa. Hemendik 30 urtera ezin dugu aurreikusi zer etorriko den. Ez dago modurik jakiteko. Unibertsitatetik irakatsi egin behar da tradizioa, nondik gatozen, azken urteetan zer geratu den, baina baita ere erakutsi zergatik den berezia gure garai hau, azken hamarkada hau. Nola Interneten sarrerak dena aldatu duen. Gizartea ere erabat aldatu den. Orain, ez ditugu erreferente argiak. Gaur egun, garai bateko tradiziozko estamentu batzuetan ez dugu konfiantzarik, guztiz fidagarriak ziren instituzio batzuetan, alegia. Gaur egungo gizartean dena jartzen dugu zalantzan eta konspirazioaren teoria ere hor dago. Lurra laua dela diote batzuek, horrekin dena esaten da. Beraz, hori kontuan hartuta, aldaketa teknologikoarekin, aldaketa soziologikoarekin, guztiontzako desorientatzailea den momentu batean gaudela jakitea. Hedabideak ere probatzen ari dira. Eta unibertsitateari ezin zaizkio mirariak eskatu. Bai nondik gatozen azaldu, gure garaiaren klabe batzuk eman eta ulertarazi hau dena aldatzen ari dela.

Gidoigintza ikasi zenuen; gaur egun, telebista publikoan fikzio gutxi dugu, edo ezer ez; horren inguruko kezka ere plazaratu izan duzu. Hutsune bat dugu telesailek gaur egun duten arrakastarekin?

Hori benetako hondamendi bat da. Benetako emergentzia bat da. Azken urteetan atzeraka egin da. Galtzen ari gara lehen irabazitakoa. Esaldi lapidario bat dago: Zure hizkuntzan ikus-entzunezko fikziorik ez izatea kultura propiorik ez izatea da. Gaur egungo kultura hegemonikoki ikus-entzunezkoen bitartez datoz. Zuk ez baduzu zure hizkuntzan ikus-entzunezko fikziorik egiten, beste batzuek egingo dituzte kanpotik, eta kulturarik gabe zaude. Kultur hegemoniko hori gabe. Horregatik erabili ditut hondamendi  eta emergentzia hitzak. Fikzioa telesailak, marrazki bizidunak, aisialdia direla pentsatzen dugu, besterik gabe denbora-pasa bat. Ez gara konturatzen noraino eragiten digun mundua ikusteko orduan. Baldintzatzen gaitu erabat. Guk mundua ulertzen dugu fikzio horren kodeen bitartez. Kode horiek baldin badatoz Ameriketako Estatu Batuetatik edo auskalo nondik baina ez hemendik, gure kodeak horiek izango dira. Gure mundu ikuskera hori izango da. Ikus-entzunezko fikzio propiorik ez izatea kultura propiorik ez izatea da.

Gaur egun, ia denok dugu plataforma digital batera sarbidea eta bertan dagoena kontsumitzen da…

Bai, hori bada azken bi hamarkadetako fenomeno bat. Zinema prestigioduna zen eta telebistan egiten ziren maila baxuagoko produktuak. 2000. urtetik aurrera kontrakoa gertatzen hasi da. Zinegile handiak telebista egiten hasi ziren, aktore handiek zinematik telebistara egin zuten salto, eta ez alderantziz, lehen gertatzen zen bezala. Kontsumitzeko era ezberdinak hasi ziren. Hori Internetegatik gertatu da, bideo kontzesioagatik, streaming-a. Jaiotzen ikusi ditugu plataformak. Orduan, fikzio serializatua gailendu da, ez dena berria, literaturan ere egiten zen aspaldi. Beti existitu izan dira telesailak, telenobelak. Fikzioa tantaka edo kapituluka kontsumitzea ez da berria. Baina orain, teknologia berri batekin heldu zaigu gure etxeetara, gure sakelakoetara edonon kontsumitu daiteke eta, gainera, kalitatea oso handia da. Duela hogei urte egiten zenarekin konparatzen badugu, kalitate handikoa da.

Gure kultura eta gure hizkuntza nazioartean ezagutzera emateko aukera bat galtzen ari gara?

Hor badago aukera berri bat zabaltzen ari dena, eta ez dakigu noiz itxiko den. Agian, berehala itxi egingo da eta trena galduko dugu. Baina badago horrelako transnazionalismo bat ikus-entzunezkoetan, dena ez dago zentratuta Ameriketako Estatu batuetan, globalizazioa deitzen dugun beste aldea badago, beste herrialde batzuek aukera badute sartzeko eta nazioartean entzutetsuak izateko aukera. Adibidez, herrialde nordikoetan egiten diren telesailek mundu osoan izan dute arrakasta. Edo Korean egiten den pop musika. Hori gauza berria da. Fenomeno garaikidea da. Erakusten ari zaizkigu posible dela finlandiera bezalako hizkuntza txiki batekin mundua konkistatu daitekeela. Gazteak azpidatziak irakurtzera oso ohituak daude, ez dute bikoizketarik behar. Tren hori pasatzen ari da, beste herrialde batzuek erakutsi digute posible dela eta gu harrapatu gaitu erdi lo.

Websailak daude, euskaraz ekoizten ari dira, zabalpena izaten ari dira?

Askotan, gauzek kuantitatiboki gora egin behar dute kualitatiboki gora egin ahal izateko. Asko egin behar da, asko trebatu behar gara, ohitu egin behar gara formatuetara. Ekosistema bat dugunean, orduan atera daitezke harribitxiak. Mundu osoarentzat erakargarria den zerbait ez da hutsetik aterako. Horretarako ekosistema bat eraiki  behar duzu eta baldintza egokiak ezarri. Ezin dugu pentsatu telesail bat egin delako orain ez dakigu nora iritsiko dela. Asko egin behar da, trebatu, publikoa elikatu eta gero hortik atera.

Orain, zertan zabiltza? Idazten ze proiektu dituzu esku artean?

Amek ez dute-ren gaztelerazko edizioaren promozioak energia piloa eskatu dit.

Zuk itzuli duzu gaztelerara; nola bizi izan duzu?

Nik itzuli nuen Atertu arte itxaron, eta hori nahiko erraz egin nuen. Baina bigarren hau asko kostatu zait. Gaizki pasatu dut, ez zait gustatu, ez naiz gustura ibili lan hori egiten. Oso gertu nuen testua eta berri horrekin sartzea oso nekagarria egin zait. 

Euskaraz sortu zenuenean desatsegin aritu zinen?

Idazten duzunean, sentimenduak oso anbibalenteak dira. Batzuetan, euforiko zaude, eta beste batzuetan, egin duzunak ez duela ezer merezi uste duzu. Mendi errusiar horretara ohituta nago.

Zerbait idazten zabiltza?

Orain, pentsatzen. Bi proiektu ditut. Bat, Amaia Lapitzen nobela  sortarekin jarraitzea. Gaztetxoentzat bi nobela idatzi nituen, aparkatuta utzi nuen eta hirugarren bat idatziko dut eta proiektu luzeago baterako lehenengo urratsetan ere banago.