Joxe Mari Agirretxe: “ ‘Irrizaingo saila’ hartuko nuke gustura”

Porrotxen sudur gorriarekin katxiporreta da gehien errepikatzen duen hitza. Sudur gorria kenduta, herrigintza, saretzea, auzolana darabiltza barra-barra. Batera zein bestera, ez da isilik geratzen diren horietakoa.

Ezagutzen al dituzu Aukeratu zeure abentura moldeko liburuak?

Bai, bai, ezagutzen ditut.

Bi aukera dituzu: a) Hasteko, lore koloretsu bat botako dizut. b) Hasteko, kontu ilun bat aipatuko dizut. Zein aukera nahiago?

Hobe zuri-beltzean hastea eta gero koloreekin bukatzea.

Elkarrizketa prestatzeko zure izena google-atu, eta agertu zaidan hirugarren sarrerak “Pailazo batasunoak” aipatzen ditu. 2011ko kontuak dira. Nola da posible oraindik hor bueltaka ibiltzea?

Bai, arrazoi duzu. Gu Lasarte-Orian jaio ginen, duela 35 urte, Olentzeroren jaialdia antolatzen. Herriko haurren %80k A ereduan ikasten zuen. Batez ere, maite genuen euskaltzaletasuna, alaitasuna, herrikoitasuna eta gerora aurrerakoitasuna ere bai. Horiek izan dira baldintzak gure pailazo taldean parte hartu ahal izateko eta lan egiteko. Inoiz ez diogu inori geure taldean alderdi baten txartelik eskatu. Egia da gure taldekideen artean bestelako konpromisoak dauzkaten eta dauzkagun pertsonak bizi garela, baina pailazogintzari dagokionez, behintzat, horiek izan dira geure ezaugarriak, eta dira. Eta bestelako adjektibo horiek, Batasunaren ingurukoak eta abar, hor izan dira, daude eta uste dut izango direla, Una, grande y libre horretan sartzen ez garenok halakoak jasotzen ditugu eta.

Kontua izan zen sakabanaketaren aurkako bideo bat grabatu zenutela, eta Espainiako telebista bateko aurkezle batek, Pablo Motosek, haren saioan zuei buruzko esketx bat egin zuela.

Eskaera jaso genuen, Etxeratetik, zerbait egiteko dispertsioaren inguruan, eta geuk aprobetxatu genuen erreportaje bat grabatzen ari ginela, atsedenaldi batean, natural-natural barrutik sortzen zitzaigun zerbait adierazteko. Xumea izan zen, zabaldu zen, eta bat-batean sekulako zurrunbiloa sortu zen. Natural aritu ginen gaur egun gehiengo zabal batek onartuak dituen gai eta giza eskubide batzuen inguruan. Gauza da urteak pasa direla, baina gaiak hor jarraitzen duela.

Pirritx, Porrotx eta Pablo Motots. Barka txiste merkea, baina oso serio hasi gara.

Gaur egun, Espainian, komunikabideei erreparatuta, izan daitezke eskuindarrak edo aurrerakoiak, baina dauden komunikabideek badaukate haien menpekoez barre egiteko joera hori. Gaur egun independentista kataluniarrei buruz egiten dituzten txiste txarrek amorrua ematen didate, eta pena ere bai. Haiei begiratzea baino nahiago dugu geureari begiratu, Euskal Herrian daukagunari, dauzkagun komunikabideei, eta izan ditzakegun aukerei. Sare sozialetan ere nola artikulatu gure komunikazio sare propioa. Horretan gabeziak dauzkagu eta asko egin daiteke.

Irribarrea galdu al zenuen honen kontura? Katxiporreta baino birao handiagorik bota al zenuen?

Egia da negar egin izan dugula, eta gaizki pasa ere bai, gugatik eta ingurukoengatik, baina hortik ere ikasi egiten duzu eta, batez ere, konturatzen zara ingurukoengatik eta saioetara etortzen diren lagunengatik indarra zeure lanean jarri behar duzula, maite zaituztenak hor daudela, eta baloratzen dutela egiten duzuna, eta egiten duzun horrek daukala indarra. Ikasten duzu kanpoko gauza horiekiko distantzia bat hartzen eta baztertzen.

Espainiako Gobernuaren ordezkari Carlos Urkijok ETBri exijitu zion zuekin elkarlanik ez egitea.

Ez bakarrik Urkijok, PSEk berak ere eskatu izan du publikoki. Hori da alderdi politiko horiek erakundeek kudeatzen dituzten hedabide publiko eta libre horiez daukaten irudia. Iruditzen zaie haiek agindu dezaketela eta esan dezaketela zer agertu eta zer ez. Erakusten du politikariek zenbaterainoko agintea izan nahi duten, ustez denon zerbitzurako eta publikoak izan beharko luketen komunikabideetan.

Zer-nolako harremana izan duzue, oro har, EITBrekin?

Nik esango nuke ez dagoela ETB bakarra. ETB2 ni te ve. ETB2n ez da existitzen euskal kultura, ez da existitu, ez gara inoiz izan eta ez gaituzte kontuan hartzen. Erdal munduarentzat egiten den telebista da, eta Espainiako erreferentziekin. ETB1en, harreman ona daukagu bertako profesionalekin. Gaur egun ere hor dauzkazu Ahoz aho eta Gure kasa, eta horrelako programak. Profesionalekin harreman ona izan dugu eta dugu. ETBn politikariek agindu izan duten neurrian, eragina izan dute lehen aipatu izan ditugun zurrunbilo politiko horiekin. Ez dugu izan harreman askorik ente bezala. Baina gaur egun badugu proiektu bat amankomunean: Lur eta Amets. Euskal Herriaren historia. Ez da pailazoena, baina bai pailazoek sustatua: Katxiporreta, Elkar, Ikastolen Elkartea eta Lotura Filmsekin Euskal Herriaren historiari buruzko marrazki bizidun batzuk egiten ari gara elkarlanean ETBrekin.

Primizia al da?

Bai. Urte amaieran amaituko dugu, baina datorren urterako izanen da, serie bat eta filma.

ETBko pailazo ofizialak Txirri, Mirri eta Txiribiton izan dira. Zein-nolako harremana izan duzue haiekin?

Hasi ziren euskalgintzan, gu bezela, baina gu baino lehenago. Aitzindariak izan ziren. Ikastolen giroan egiten hasi ziren lana, aukera ikusi zutenean ETBn hasi ziren lanean, eta ekarpena egin zuten, beharrezkoa eta ederra. Eta ez bakarrik pailazo bezala. Gogoan dut Funtzioa saioa, paisanoz…

Piter Ansorenaren late-show-a.

Ederra zen. Alde horretatik, errespetuzko harremana dugu. Oso gutxitan ikusten dugu elkar. Senideek bezala, hiletetan bakarrik. Mokolo pailazoa hil zen, Poxpolo eta Mokolo taldeko partaidea, eta Tolosan jaialdi eder batean Euskal Herriko pailazo talde gehienok elkartu ginen, eta han izan genuen aukera harremantzeko. Gerora, gutxitan egoten gara elkarrekin. Esan bezala, aitzindariak izan dira, eta horrek merezi du errespetu bat eta aitortza.

Wazemank saiokoek Mirri aita ponteko mafioso baten moduan irudikatzen zuten, hariak mugitzen zuei ETBko ate guztiak ixteko.

Bai; batzuetan, umorea lantzen duten programa horiek halakoak egiten dituzte eta errealitatea ez dena ere askoren ustean errealitate bihurtzen dute. Baina ez da hala.

Nolanahi ere, beste elkarrizketaren batean irakurri dizut pailazogintzan hasi zinetelarik zuen erreferentzia ez zirela Txirri, Mirri eta Txiribiton, baizik eta Espainiako telebistako Gabi, Fofo, Fofito eta Milikito.

[Kantuan] Yo conozco a la vecina que ha comprado una gallina que parece una sardina enlatada.Tiene las patas de alambre porque pasa mucha hambre, y la pobre está todita desplumada. Pone huevos en lasa sala y también en la cocina, pero nunca los pone en el corral. Turuleca, es un caso singular.

La gallina…

Turuleca, es un caso singular. La gallina, Turuleca, está loca de verdad.

A ze memoria.

Egia da nik urte batzuk badauzkadala. Pirritxek, Aiora Zulaikak, Txirri, Mirri eta Txiribiton bizi izan zituen, eta Tortolika, eta mundu hori, baina ni UHFren garaikoa naiz, eta orduan ez zegoen ETBrik. Guretzat, pailazo horiek erreferente bat izan ziren, eta haien aldrebeskeriak jarraitzen genituen. Beti hasten zarenean ezerezetik eta ikasketarik gabe erreferentziatzat hartzen dituzu ikusten dituzunak, kopiatzen. Gero hasten zara zure bidea egiten.

Hasi aurretik, euskaltzalea ez ezik, pailazoa ere ba al zenuen barruan?

Bai. Nahiko xelebrea nintzen institutu garai haietan. Aldrebeskeriak egiten nituen, eta haurrak maite nituen. Mendira eramaten nituen 18 urterekin, Lasarte-Oriako mendi elkartearekin. Irakasletza ikasi nuen. Haurren munduan genbiltzan murgildurik. Haurrak berdin alaitasuna, berdin euskara, berdin jolasa, berdin kantua… Afizio bat zen gerora ofizio bilakatu dena.

Futbolean, Realean ere ibili zinen. Beste txiste merke bat: pailazo oin handi horiekin abantaila zenuen…

Satrustegi zen nire idoloa.

Hortik bibotea?

[Keinuka] Gola sartu, jendeari begiratu, ukabila altxatu eta taldekideak besarkatzen zituen. Orain, beste batzuk korrika, iheska hasten dira taldekideak ez besarkatzeko, haien izenari keinuak eginez. Nire ametsa zen futbolaria izatea. Eta urte batzuk eman nituen elkartasuna praktikatuz: emanez eta jasoz. Orain, artrosia daukat belaunean.

“Kultura eraldatzailea da. Alderdi batzuei ez zaie interesatzen, beste batzuk ez dira enteratzen”

Artrosia daukazu? Eta nola moldatzen zara horren ongi oholtzan dantzan?

Olagarroaren teknika ikasi dugu, disimulatzeko: gerritik gora asko mugitu besoak asko zabalduz, eta gerritik behera gutxi. Berriz jaio beharko banu, ez nintzateke futbolari izango. Ikasiko nituzke dantza, musika, gorputz espresioa, arte ederrak eta halakoak. Hor pena badut pixka bat. Oso gerora ikasi behar izan ditut. Sekretu bat kontatuko dizut: pailazogintzan hasi ginenean, ez genuenez abilidaderik, patxaran pixka bat hartzen genuen…

Espainiako telebistako pailazoen umore ganberroarekin hasi zineten, baina berehala sartu zenituzten Satrustegiren balioak. Nolakoa izan zen prozesu hura?

Esketx klasikoak egiten genituen, gehienak kopiatutakoak, baina asmatutakoak ere baziren. Horietako bat arrautzena zen. Takolo etortzen zen, arrautzak ekartzen zituen, bat airera botatzen zuen, zartaginarekin hartzen zuen, eta ez zen puskatzen…

Zein zen trukoa?

Aurretik egosi egiten zuen, eta errotuladorearekin puntutxo bat egiten zion zein zen jakiteko. Oso azkarra zela uste zuen, baina ordurako magia dendetan plastikozko arrautzak saltzen zituzten…

Artisautzaren aldeko apustua, zero kilometroko produktuak…

Gero, beste pailazoak hasten ginen malabarismoak egiten, egosirik ez zeuden arrautzekin, eta horrela tortilla ez, nahaski bat egiten genuen. Behin aitona bat buruan jo genuen arrautzarekin. Oso ongi pasatzen genuen, eta euskaraz, baina haurrak hasi ziren egiten genuena kopiatuz, eta etxe batean baino gehiagotan arrautzak puskatuz. Bat baino gehiago haserretu zen gurekin, eta konturatu ginen euskara eta alaitasunaz gain posible zela beste zerbait eskaintzea pailazogintzatik, eta hasi ginen balioak lantzen.

Baserria ikuskizuna egin genuen, baserriko balioak landuz Amona Josefinarekin, modu oso bukolikoan hasiera hartan. Gero, duela gutxi, Amalur etorri da, eta beste buelta bat eman diogu horri, Jakoba Errekondorekin. Kintxo Barrileterekin Nikaraguara joan ginen, haur esplotatuen egoera lantzeko. Gero, gure bizilagunak, Juncalek, deitu zigun esateko bi haur adoptatu zituela Txinatik eta eskolan ez zuela materialik topatzen familia eredu hori lantzeko. Familia mila kolore ipuin bilduma egin genuen, eta karta jokoa. Elkarteekin harremanetan hasi ginen: Beroa, Ume Alaia, Gehitu… Gero etorri zen Aspanovas, haur minbizidunen gaiarekin, eta ospitaleetako bisitak…

Haurrentzat lanean hasi ginenean, haurrei ustez gustatzen zitzaizkien gaiak lantzen genituen: izozkia, hondartza, jolasak. Baina orduan konturatu ginen haurrentzat ere ez dagoela mugarik.

Hasieran eskaini nahi nizun lorea horren kontura zen: gure alaba hizkuntza gutxitu batean hazi da, hezi dugu, eta alor honetan askoz kalitate handiagoko eskaintza gozatu dugu hizkuntza hegemonikoak duena baino. Esker mila.

Euskaldunak gara, izokinen moduan bizi gara korrontearen aurka, eta horrek ematen digu enpatia bat gu bezala txikiak direnekiko. Horregatik, euskara ez da bakarrik komunikatzeko bide bat, bada ere tresna bat balioak zabaltzeko. Gure bertsolariak, idazleak, antzerkilariak, musikariak, kantariak entzuten baditugu, konturatuko gara mundu berri baten aldarria egiten dutela, koloreen aldarria, ekologia, parekidetasuna, justizia, elkartasuna…

Haurrentzat mugarik ez dagoela esan duzu. Pailazoek haurrei edozertaz hitz egin diezaiekete?

Bai, zalantzarik gabe. Ikasi aldizkari pedagogikoa, Txatxilipurdi, Urtxintxa, Tabakalerako pedagogia taldea, Katxiporreta… Hor gabiltza talde zabal bat haurren parte hartzea bultzatzen. Haurrek gaur egun edozertaz hitz egin dezakete, edozertaz egin dezakete hausnarketa, ez dauzkate guk dauzkagun aurreiritziak…

Horretara nindoan: helduei, gurasoei, pailazoek edozein gauzaz hitz egin diezaiekete? Irudipena daukat seme-alabei begira gurasoek frustrazioaren muga oso behean daukatela.

Bizi dugun mundua oso konplikatua da, Trump, Bolsonaro eta konpainiarekin. Gerrak, okupazioak, lapurretak, etorkinak itsasoan, eta horren kontura sartzen diguten beldurra, eta sortzen diren fobiak: homofobia, xenofobia, genero bazterkeria… Horren aurrean, bi aukera daude: edo azpian daukaguna zapaldu eta geure burua kaka horretatik atera eta ahal den hobekien bizi, edo luzera begiratu, gai horiez guztiez hausnartu, eztabaidatu eta epe luzera begira beste bide bat hartu: saretzearena, auzolanarena, borroka egitearena.

Ez ote dagoen hor paradoxa bat: haurrak gero eta azkarrago hazten dira, gero eta azkarrago bihurtzen ditugu heldu. Eta, aldi berean, helduok gero eta infantilizatuago gabiltza.

Baliteke.

Politikan, esaterako, mezuak ez ote diren gero eta sinpleagoak, manikeoagoak, fantasiosoagoak.

Adibidez, pailazook edozein gaiz hitz egiten dugu, eta, gainera, irudikatzen dugu posiblea dela. Eta askok bat egiten dute horrekin. Nik politikagintzan faltan sumatzen dut herrigintzatik, azpitik, sektorialki lanketa bat: energia, ekonomia, elkartasuna, kultura, hizkuntzak, aniztasuna… Hor beste freskotasun bat behar dugu, beste astindu bat. Ez dute balio duela 30 urteko eskemek eta funtzionatzeko moduek. Horretan, Nafarroan, Araban, Ipar Euskal Herrian ari dira bide berriak irekitzen.

Periferian.

Bai, periferian dagoelako beharra. Eta beharrarekin, irudimena. Lasarte-Orian garai batean bezala. Guri esaten ziguten “Los churrianos de Lasarte-Oria”, eta gu sentitzen ginen Gipuzkoako Sartaguda. Eta hori beharrezkoa dugu gaur egun. Behar ditugu lan berriak, forma berriak, aliantza berriak, eta batez ere txikiak direnekiko, geure herrian ere geu baino txikiagoak direnekiko, gu baino baldintza okerragoetan daudenekiko enpatia bat eta elkarlan bat. 

Irudimen falta aipatu duzu. Ez dakit arazoa hori den, baina, gutxienez, bi indar politiko entzun ditut koloretako mundua aldarrikatzen. Ez dakit copyright-a ordaindu beharko lizueketen, zuena copyleft den…

Zeini buruz ari zara?

Siglak aipatzea ez litzateke dotorea izanen.

Tira, koalizioen gaia ere hor dago. Nafarroan, adibidez. Badatoz hauteskundeak. Eta hor inplikatu behar dugu denok: kultura, gizarte, kirol sektorekook jendea bozkatzera eraman behar dugu, herrigintzatik egin behar dugulako lan, baina baita administraziotik ere, etxetik, hezkuntzatik… Sektore guztiak gara beharrezkoak, eta denok behar dugu aliantzak egin, sareak egin, auzolanak egin eta aurrera egin.

Horren hizlari eta lelo sortzaile ona izanda, jaso al duzu politikara salto egiteko proposamenik? Badakit bere garaian zinegotzia izan zinela, baina bestelako eskaintzez ari naiz.

Irrizaingo Saila hartuko nuke gustura, borrak alde batera utzi eta sudur gorriak banatu. Une honetan uste dut egiten ari garen lanarekin ere politika egiten ari garela herrigintzatik. Horretan oso gustura sentitzen gara. Baina ez dut baztertzen etorkizunean beste zerbait egitea.

Gorka Urbizuk esan digu euskal gizartea egun ajeak jota ikusten duela. Mikel Pagadik, triste dakusala. Odile Kruzetak, erantzun berrien premia duela. Zuk nola dakusazu euskal gizartea?

Ni optimista naiz. Uste dut gazte ederrak dauzkagula, batez ere euskalgintzaren inguruan dabiltzan gazteak, balioz betetako gazteak, eraikitzeko gogoarekin. Haiekiko konfiantza eta elkarlana sustatu behar ditugu.

Gogoeta asko gustatu zait. Zeinen maiz esaten den egungoak inoizko gazterik okerrenak direla. Eta zeinen zaharrunoa den jarrera hori.

Askotan, alderdiengan delegatzen dugu. Ematen du alderdiek edo erakundeek egin behar dutela. Gazteen artean, unibertsitatean, herrigintzan sekulako indarra sumatzen dut, eta gaitasuna. Sekulako herria daukagu, balioz josia: auzolana, herrigintza, euskara, ekologia, feminismoa, pentsiodunak, presoen giza eskubideen aldeko jarduerak… Oro har, ze bizirik dagoen gure herria. Konfiantza eta aukera eman behar zaio herriari lan egiteko, antolatzeko, saretzeko eta hitza eta ekintza emateko.

Zer pentsa ematen al dizu Durangoko Azokan eta kultur produkturik salduenak haurrentzakoak eta nerabeentzakoak izateak?

Kultura eraldatzailea da, eta euskal kultura are gehiago. Gure herrian, alderdi batzuei ez zaie hori interesatzen, eta beste batzuk ez dira enteratzen. Falta da estrategia nazional bat kultur sortzaileak beren tokian jartzeko, bultzatzeko, tresnak emateko, baloratzeko, sorkuntza bultzatzeko, transmisioa sustatzeko.

Haurtzaroan, pailazoak. Aurre-nerabezaroan, Goazen. Hortik aurrera, gaztetxoak ez ote diren erreferente euskaldunik gabe. Euskara ez ote duten ikusten gurasoek eta irakasleek inposaturiko hizkuntza zozo baten moduan.

Ene Kantak eta Ene Zirkua ere aipatuko nituzke. Gauza berriak egiten ari dira, kalitate handikoak, eta oso areto handiak betetzen ari dira. Baina ez dago inbertsio publikorik. ETBn egon beharko litzateke tarte bat ume txikientzat, beste bat nerabeentzat, gazteentzat, helduentzat. Oso inbertso eskasa egiten da, eta bakar batean denentzako eduki bat sartzen ari gara. Eta askotan txikiak haientzako balio ez duen zerbait edaten ari dira, eta helduekin gauza bera gertatzen da.

Ari, ari, ari, Joxe Mari lehendakari.

Eskerrik asko.