Hedoi Etxarte: “Euskaraz eta euskaratik soilik, gureak egin du”
Poeta, liburu saltzailea, biolin jotzailea, iritzi emailea, zutabeetan aipu gehien sartzen dituen euskal zutabegilea. Bederatzi urte kosta zaio bere hirugarren poema liburua dena, Sortaldekoak, lehena balitz bezala idatzi ahal izateko ahotsa topatzea. Boz konplexuagoa da, bizipen intimoetatik abiaturik sentimendu unibertsalak azaltzen dituena. Eta entzun ez ezik ikusiko duguna, liburutik abiaturik kantak eta bideoklipak sortu baititu hainbat artistarekin elkarlanean. Zeresana emanen duen ahotsa.
Iruñeko hilerria hautatu duzu elkarrizketa egiteko. Zergatik?
Gero eta gehiagotan natorrelako. Eta jende askorekin partekatzen dudan zaletasun bat daukadalako: tokietako hilerrietara joatea.
Badauka zerikusirik zuen aitaren, Aitor Etxarteren, heriotzarekin?
Gero eta gehiagotan etortzeak bai, nabarmen. Eta han-hemenka ibiltzeak hilerrietara joaten, ere bai. Bizio hori hartu dut, eta berdin da Albaniako mendi kate bateko herrixka batean gauden, ala Portboun, ala Parisen, beti hilerriak ikusten ditugu.
Ze gaizki pasa duzun aitaren heriotzarekin.
Bai, baina bereziki gaizki bera ez izatearekin. Hiltzeko modu asko daude, eta horrek asko baldintzatzen du. Nik ez dut ikusten puntu bat bezala. Egunero daukadan gabezi bat da ezin naizela berarekin egon berarekin egoten nintzen modu horietan guztietan.
Eta ezin duzu berarekin literatura konpartitu.
Hori zen gure zaletasun handietako bat: hitz egitea, eztabaidatzea, eta hor tartean, noski, objektu pribilegiatua zen liburua, zentzu guztietan: truke tresna, pentsatzeko gaia, fetitxea…
Dena dela, irakurzaletasunean, lehen urratsak amaren eskutik egin zenituen. Oso goiz hasi zinen asko irakurtzen.
Gure amak hor paper handia eduki zuen. Eta, gainera, Udal Ikastolan geunden, eta han halako gauzei izugarrizko garrantzia ematen zitzaien, gure eskualdean toki gutxitan bezala.
Oso goiz hasi zinen ikasten. Gogoan dut 16 urterekin hasi zinela Euskalerria Irratian kolaboratzen, zure poemekin.
Badira erantzun daitezkeen galderak, eta beste batzuk ez. Zergatik hasiko nintzen poemak idazten bigarren taldeko horretakoa da. Gure etxean liburuek bazuten toki bat. Literaturak, oro har, bazuen. Eta poemek ere bai. Gerora, zentzu antropologiko batean jada, ulertzen da poesia dela literatura landu den tokietan landu den lehen generoetakoa. Horregatik XIII. mendeko emakume idazleek Vietnamen poesia idazten zuten, XII. mendeko prostitutek Txinan poesia idazten zuten, Ipar Ameriketako indiarrek gaur egun poesia gisa irakur ditzakegunak idazten zituzten. Zergatik? Kultur askotan ahozkotik idatzizkora egiten den jauzi horretan poesia oso toki posiblea delako. Bernardo Atxagak behin esan zuen bezala, batzuetan paseo bat ematen duzu eta paseoa eman eta gero poema bat idatz dezakezu. Beste generoak lantzeko, agian, erromesaldi bat beharko zenuke.
Zenbat maite dituzun aipuak…
Filosofema txikiak dira, laguntzen digutenak. Garrantzi handia ematen diot hitz bakoitzari, zehaztasunari, eta nik oso garbi dut horien bidez pentsatzen dudala. Ez dakit jende askok hor aurkitzen duen balioa. Daukagun kultura erlijiosoan ere toki nabarmena izan du baliabide horrek.
Euskal zutabegintzan aipu marka guztiak hautsi dituzu.
[Kar, kar, kar] Bai, nire zaleen gozamenerako, eta nire etsaien mikaztasunerako. Zergatik ez aldarrikatu? Oso sanoa da. Norbaitek esan badu zerbait zuk baino hobeki, utziozu tokia. Sampler-aren kultura.
Zure Sortaldekoak horretara hurbilduz: liburua idaztea zuretzako dolua eraikitzeko modu bat izan da? Liburuko poema gehienak zuen aita hilzorian zela eta zuen aita hilberritan idatzi zenituen.
Ez nuke esango. Ez dakit dolua egiten hasi naizen, eta horren motiboetako bat da liburua bera egiten ari nintzela. Nahiko prozesu konplikatua zen liburu honetan kontatzen nuena kontatzea; gainera, nire buruari esateko non geldituko naizen aita hil eta gero, edo non geldituko den bera. Nik badut buruan doluarekin zerikusia izan dezakeen liburu bat, Aitorri buruzkoa, baina ez da hau. Hemen haurtzaroa dago… Eta ikasketak, eta irakasleak, eta harremanak… Autobiografiatik asko du. Bai.
Ez al da goizegi autobiografia baterako?
Neure buruari planteatu diodana da hau dela argitaratzen dudan hirugarren poema liburua, eta, aldi berean, argitaratuko dudan azkenaurreko poema liburua dela. Lehenengo liburuan ahots bat sortu nuen…
Hori deigarria da, bai. Liburu bakoitzeko molde bat bilatzen duzu. Lehen liburuan, Suzko liliak, ahots surrealista sortu zenuen. Bigarrenean, Sinplistak, espresionista…
Bai, hor, funtsean, Bertolt Brecht zegoen. Baina gehiago ere baziren. Marxismoak poesiarekin eduki duen harremana. Roque Dalton eta horiek guztiak.
“Nafarroan euskara ez da hazi euskalgintzaren altzoan, baizik eta antifrankismoaren antagonismotik”
Eta honetan, ze molde ibili duzu?
Honetan bigarren liburuarekin egin nuen operazio bera egin dut: berriro nire lehen liburua idatzi dut. Lehen liburua egiten duzunean, lehen liburua da. Bigarrena egiten duzunean, lehena existituko ez balitz bezala idazten duzu. Eta hirugarrena idazten duzunean, aurreko biak existituko ez balira bezala jokatzen duzu. Horregatik kostatu zait bederatzi urte ahots berri bat egitea. Eta ahots berri bat lantzea. Zein izan den nik erabili dudan genealogia poetikoa?…
Emily Dickinson eta Rosa Luxenburg aipatu izan dituzu.
Emily Dickinsonekin hasten da bide bat, indar handiz Edna St. Vicent Millayk jarraitzen duena XX. mendearen hasieran, eta gaur egunera arte segitu dutena Louise Glückek –azken liburua alde batera utzita– eta Sharon Oldsek. Alegia, eguneroko gauzak, gauza intimoak, oso modu esplizituan kontatuak, eta halako bizipen bat: bizitza bukatuko da, gu hilko gara, baina egiten baditugu poema zorrotzak, poemak geldituko dira. Zer da geldituko dena? Ez da gure irudi ideal bat ez antzeko ezer, baizik eta berreskuratu ditugun gauzatxo edo tokitxo horiek.
Liburua irakurri nuenean, antzeko zerbait esan nizun: topatu zenuela ahots intimo eta indartsu bat, bizipen pertsonaletatik unibertsal suerta zitezkeen sentimenduak kontatzen zituena. Aitaren heriotza, bikotekidearen abortua… Nola sentitu zara horren gauza intimoak eta gogorrak kontatzen?
Eduki ditut bi momentu. Bat, eternitatearekin zerikusia duena. Hau da, niretzat erreferenteak diren poeta horiek landu dute nik landu nahi dudan gaia? Bai. Eta nola egin dute? Nik kontatu dudan honen inguruan idatzi denean nola idatzi da? Balio dit? Zer aldatu behar dut? Eta nola egin dezaket hemendik poema bat?… Eta, bestetik, oso fenomeno bitxia gertatu da, inoiz de facto egin dudan libururik kolektiboena izan dela. Inprentara iritsi aurretik, igual, hamabost bat lagunek irakurri dute.
Horregatik? Edukia horren intimoa izateagatik?
Batzuetan, baimena eskatu behar nuelako: “Aizu, hau kontatzera noa, eta hemen zaude. Zer iruditzen zaizu?”. Are gehiago, ni ez nintzen ausartzen zenbait poema editoreei erakustera, lehenago nire lagun handi eta maisu diren pertsonek ikusi arte. Eta haiek bi gauza esan arte: bat, hemen poema bat dago eta ez zure bizitzako pasarte bat. Eta bi, aski ongi landua dago. Ez baita gauza bera dutxan azaltzen zaizun labezomorroari buruzko poema horretan huts egitea, ala egoera latz, intimo, deseroso bati buruzkoan.
Badakit Sinplistak liburuan nahita bilatu zenuela manikeismo probokatzailea. Baina iruditzen zait liburu honetan askoz esplikazio konplexuagoak bilatu dituzula. Ni-tik gu-ra pasatzearen ondorioa? Alegia, Katakrak bezalako egitasmo batean engaiaturik egotearen ondorioa?
Hor badago beste ahots bat topatzea bederatzi urte kostatu izanaren beste arrazoi bat. Zure ahotsa dagoenean abesbatza baten zerbitzura, zuk ezin duzu berdin hitz egin. Zuk erabaki baituzu hor egotea. Klase kontu bat ere badago, zentzu soziologiko eta kasik aurre-politiko batean: gauzei buruz askatasunez aritzeko oso segurtatuta eduki behar duzu etorkizuna. Sare sozialetan hori oso adierazgarria da. Bilatu bereziki nor den toxikoa, begiratu bereziki nor den mintzeko intentzioarekin dabilen jendea, eta ia denek dute lanpostu finko bat, gehienak dira funtzionarioak. Zergatik? Berdin delako esaten dutena. Horrek ez du izango inolako intzidentziarik. Batzuei gertatzen zaie jabetzen direla esaten dutenaren arriskuaz seme-alabak dituztenean, eta beste batzuek ikusten dute konpromisoan jar dezaketela besteena den zerbait, horretan parte hartzen dutelako. Baina hori oso ona da. Muga horiek oso onak dira. Esplizituki esateko: Louise Glücken azken liburua idatzi duen okerrena da. Zergatik? Bere buruari esan zion ez zuela gehiago idatziko, eta muga hori saltatu du. Liburu ona da? Bai, Glück, seguru asko, bizirik dagoen poetarik onena baita. Baina bere aurrekoekin alderatuta…
Zure liburuan ere bada genealogia ariketa bat. Langile klaseko hainbat arbaso ezkertiar, engaiatu, errepresaliatu aipatzen dituzu. Eta irakurtzen ari nintzela, zalantza piztu zitzaidan: familian ba al duzue bestelakorik?
Oso galdera interesgarria da: zein da gure familia? Eta zenbat markatzen du odolak? Adibide bat jartzeko: gure aitonak, gure aitaren aitak erabaki zuen bere familiarekin apurtzea. Ni, zentzu horretan, errespetu handiko pertsona naiz. Zuk erabaki baduzu atzekoekin apurtzea, nik ez dut gehiago jakin nahi. Badakit apurketa horren atzean badaudela bizpahiru gauza. Horietako bat da lehengusina batekin ez zuela ezkondu nahi izan. Beste bat da bera bando nazionaleko familia batekoa zela, baina erabaki zuela fabrika batean pasatzea gerra gorriak hiltzen ibili beharrean. Antzerako gauza bat gertatu zitzaion gure amari ere. Hartzen badugu kontuan egin nahi nuen genealogia, zorigaitz hori daukagu, berezibartarrak ageri direla kasik errepresio tipo guztien zerrendetan. Errepresaliatu zituzten 34an, 36an… Gaur egun arte errepresaliatu duten jende horren historia kasu gehienetan ez da idazten, ez da kontatzen, ez hemen ez inon. Eta ez dut esaten inolako nostalgiarekin. Baina gauza okerrago bat egiten da. Ustez gogoratzen denean askoz operazio nazkagarriagoak egiten dira. Metro gutxi batzuetara monumentu bat dugu ustez gogoratzen dituena Iruñean faxismoak hil zituen 300 pertsonak, eta dauden idazkietan badirudi jende hori hil zela 78ko konstituzioaren alde. Publikoki oinordetza bat egin nahi bada arbasoena, toki bat eduki behar du arbaso horiek zuten proiektuak. Berezibartarrei ez zieten itxi beren taberna zergak ez ordaintzeagatik. Alde egin behar izan zuten, bestela hil egingo zituztelako. Ez zituzten eraman garbiketa behartutako tokietara gaizki abesteagatik, baizik eta Emakume Abertzaleen Batzakoak zirelako. Aldarrikatzen baditugu gure hildakotzat dauzkagunak, aldarrikatu behar ditugu errepresaliatuak izan ziren termino politikoetan. Bestea niri ez zait interesatzen. Eta hori da, oro har, erakundeetatik egiten dena eta egiten den bakarra. Gure senide baten gorpuzkiak atera zituztelako ni aitarekin egon nintzen Urkullu lehendakaria egon zen ekitaldi batean. Eta bazirudien senide hori zela Europako ez dakit zein alderdi liberaleko senataria.
“Gu hilko gara, baina poema zorrotzak idazten baditugu, poemek hor segituko dute”
Gogoeta interesgarria. Nik beste zalantza bat planteatu nahi dizut, orokorra: euskaldun aurrerazaleok ez ote diogun geure buruari tranpa egiten genealogia ariketak egiterakoan bando bateko arbasoak soilik aipatuz, edo klase kontuetan geure burua zapalduenen artean kokatuz, zapalduagoak badirela eta pribilegioak baditugula ezkutatuz.
Euskaldunok, Nafarroa Garaian, oso toki konplikatuan gelditzen ari gara. Elite estatalena euskararen kontra dago. Hori ukaezina da. Epaitegiak, botere ekonomikoa eta abar. Baina Sanduzelai edo Etxabakoitz auzoetan okerren bizi direnak ez dira euskaldunak…
Zeinen erraza den irakasle greba batean kortea euskaraz lortzea, eta zeinen zaila zahar-etxeetako langileenean…
Horrek zerikusi handia du euskaldunon estatalizazio joera jakin batekin. Guk alaba uzten dugunean San Frantzisko ikastetxean D ereduan, berdin zaigu zer gertatzen den A ereduan. Eta badakigu A eredura joaten direnak zein klasekoak diren, zein etniakoak diren, zein jatorrikoak diren beren gurasoak, eta zergatik ez diren gai handik gertu dagoen mojen itunpeko ikastetxera joateko.
Euskararen aurkako pintza arriskua aipatu izan duzu: elitea goitik eta azpiratuak behetik.
Zuk zeure buruari esaten diozu zapaldua zarela eskubide demokratiko funtsezko batzuk ez dauzkazulako, eta egia da. Baina, aldi berean, askok zuk baino askoz eskubide sozial gutxiago dauzkate. Eta, zintzoak izan gaitezen, argazkietarako ez bada, zuri bost. Horrek erakusten du tendentzia bat. Eta aldatzeko borondaterik ez badago, oso toki txarrera joango gara.
Euskalgintzak hainbat alorretan diskurtsoa gaurkotu du: Topaguneak, administrazioarekin elkarlana bultzatuz Euskaraldiaren kontura, eraginkortasuna bilatuz. Kontseiluak, hizkuntza eskubideak justizia sozialarekin lotuz, 2008ko krisiaren eta plazen mugimenduaren ondotik. Idurre Eskisabelek eta Lorea Agirrek –besteak beste–, feminismoaren goraldiarekin zubiak sortuz. Nafarroan, ordea, aldaketarik ez diskurtsoa hemengo errealitatera, behingoz, egokitzeko.
Gezurra badirudi ere, Nafarroa Garaian euskarak lortu dituen gauza gehienak ez dira hazi egun euskalgintza deitzen den horren aterpean. Neurri handi batean, horiek hazi dira 70eko hamarkadan antifrankismoa deitzen dugun horren baitan, antagonikoki. Hezkuntza erlijiosoa bada gauza bat batere interesatzen ez zaiguna ez pedagogikoki ez ideologikoki, baina eskola publikoa eskola nazionala bada, beste gauza bat asmatzen dugu. Horrela azaltzen dira egun ulertezinak diren hainbat gauza. Euskaratik eta euskaraz soilik euskarak ez du aurrera egingo, inoiz ez baitu egin. Euskarak, egun, aurrera egiten du zahar-etxeetako grebetan lan sindikala egiten delako. Horrek bultzatzen du euskara.
Itxaropen zirrikiturik al dakusazu azkenaldian Iruñerrian bizitzen ari garen sormen loraldian? Musika eszena Chill Mafia eta beste hainbatekin, literaturan editore lanetan hasi diren Garazi Arrula eta Uxue Razkin bezalako emakume gazteekin, Iruinkokoa, Laba elkartea...
Hor zerbait sortzen ari dela ukaezina da. Panorama musikalean eszena nazional bat kontsumitzen dugunez ez gara kontziente izan, baina Iruñerria bakarrik eskualde gisa hartuta, urte luzez oso talde gutxi izan ditugu: Balerdi-Balerdi, Selekta Kolektiboa, Buitraker… Dozena erdi talde. Bat-batean, sinestezina den eszena dugu.
Chil Mafiaz gain, Ibil Bedi, Skabidean, Iruñerria Jamaika Clash, Broken Brothers, Tatxers, Burutik, Herdoil…
Hori izugarria da. Orain eszena nazionala hartzen duzu, eta ikusten duzu Euskal Herriko balizko futboleko ohorezko mailan 20 taldetatik 8 Iruñerrikoak izatearen antzeko zerbait. Hori oso gauza handia da.
Baina, tamalez, euskaraz kristalezko sabaia daukagu. Eta Chill Mafiak algoritmoei lotuta egin dituen gogoetak, zeinak zeharo bazterrean geratu diren beren beste gogoeta batzuen aldean, oso inportanteak dira.
Eta harresi asko ere badira, euskarak gurutzatzen ez dituenak, euskaldunak zentzu batean bertangoxo garelako. Inork ez du galdu nahi lortu duen posizioa.
Ze garrantzitsua loraldi horretan Ion Celestino jauna, eta ze garrantzitsua zure liburuan.
Sortaldekoak den gauza horretan, zeinaren gainean dagoen liburu bat baina aldaera gehiago ere landu ditugun, Ion Celestinok ardura handia du.
Berak abesten duen bezala, Udal Ikastolako seme bat da. Eraikinak partekatu ditugu musika eskolan eta musika kontserbatorioetan eta beste hamaika gauzatan. Eta aldi berean da norbait musika eta artearen basamortuan ulertu dituena gauzak oso modu interesgarrian.
Basamortua haztegi bihurtu du, eskuzabaltasun osoz eta protagonismo goserik gabe.
Ulertu du artea eta musika komunitate batentzat egin behar direla. Eta komunitate bat eskualde bat da. Broken Brothers gauza asko da. Besteak beste, gure aitaren errausketan jo zuen taldea. Beraiei esker ikusi ditugun dokumentaletan, irakurri ditugun liburuetan, ulertu dugu musika denerako dela, festarako baina baita tristurarako ere.
Iruñerriko sormen loraldi horrekin bat eginez, Ionekin eta Raperos de Emaus taldeko Moisesekin zure liburuko poemei musika jarri diezue eta ikus-entzunezkoak sortu dituzue.
Niretzako liburu hau opari bat izan da. Aukera eman baitit abestiak egitekoa ia hutsetik. Oso polita izan da Ionekin, Moisesekin, Xabi Erkiziarekin, Reimirekin partekatzea egiten ari ginen hori…
Uharteko Arte Garaikide Zentroaren laguntzaz egin duzu. Zeinen ongi ari den zuzendaritzako emakume taldea. TTAPeko hainbat elkarrizketatuk jaso dute haien laguntza: Arantza Santesteban, Martintxo Etxauri…
Oso ongi ari dira, bai. Haien laguntza ezinbestekoa izan da proiektu honetan.
Entzun dudan zuen kantaren sarrera C Tanganaren Demasiadas mujeres kantuaren sarreraren oso antzekoa da. Nire iruditua da, ala azkenaldian kultura popularrari gehiago erreparatzen diozu?
Aldi berean, C Tanganak hori egin zuen Califato 3/4 taldearen gainean. Nork hartzen dion nori. Egia esan, ni beti izan naiz pop kulturaren zale amorratua, musikari dagokionez. Nerabezaroan Los 40 Principales entzuten nituen, gure Merced karrikatik Euskadi Gaztea nahiko gaizki entzuten zelako. Beti interesatu izan zait asko hori. Madona 200 aldiz jarraian entzuten nuen.
Publikoki gutxiago aipatzen zenuen. Azkenaldian, Rosaliaz, C Tanganaz, Chill Mafiaz txiokatzen duzu. Baten batek adarra jo dizu horren kontura…
Niri 6 urterekin Vivaldi gustatzen zitzaidan. Gurasoekin Vivaldi entzutera joaten ginen Gaiarre antzokira. Eta orain, alabak Chill Mafia entzuten du. Ez dut inoiz kontrakotasunez bizi izan hori. Dikotomia faltsua da. Sarasatek bere garaian jotak hartzen zituen eta mundu osora eraman. Edo Iparragirrek zortzikoekin gauza bera egiten zuen. Musikarekin joan-etorriak oso nabarmenak dira. Chill Mafiako jendea kontserbatoriotik pasa da. Halako harrokeriaz esango dut seguru asko Euskadi Irratian Rosalia lehendabiziko aldiz jarri zela nire eskariz, edo gauza bera Ibil Bedirekin. Adi bazabiltza halako gauzak topatzen dituzu. Bikotekideak eta biok gauza asko ez ditugu partekatzen, baina biok gara Rosaliaren eta C Tanganaren zale amorratuak. 2017an Rosalia Iruñera etorri zenean haiekin egoteko aukera izan genuen.
Esker mila, H Kalapita.
Zuri.