Haizea Barcenilla: “Museoak gure botere estrukturen errepresentazio sinboliko bat dira”

Artearen eta museoen artean mugitzen da Haizea Barcenilla (Lezo, 1984). Artearen Historian doktorea eta irakaslea da, eta, horrez gain, komisario eta arte kritikari lanak ere egiten ditu. Azkue Fundazioak Bilbon duen egoitzan elkarrizketatu du Ane Zabalak.

Artearen Historia irakaslea, komisarioa eta arte kritikan jardun duzu. Ikerketan ere aritu zara. Artean emakumeen historiaren berrikusketa, generoaren ikuspegitik beste begirada batekin aztertu duzu?

Euskal Herriko historiarekin egin izan dut lan, baina, batez ere; historia nola eraikitzen den pentsatuz, museoekin lotura handia du horrek. Museoetan espezializatu nintzen, eta beti genero ikuspegi batetik ikertzen saiatzen naiz.

Gaur egun artean ere beste begirada bat jarri behar dugu?

Arte munduan lan handia egiteko dago. Nire ustez, kulturaren munduan, beste edozein arlotan bezala. Artearen historian, bereziki, oso historia zurrun eta nahiko tradizionalista dugu oraindik; egunerokotasunean ez da berritu. Ikerketa asko dago, baina ikerketa horiek oraindik ez dira praktikan jarri. Jendearengana ez da hurbildu.

Bilboko Arte Ederren Museoa aztertu duzu eta hutsune handia sumatu duzu bertan…

Gure ingurunean dugun adibiderik argiena da. Museoak duen bilduma, egiten dituzten erosketak eta antolatzen dituzten erakusketak aztertu nituen. Azkar sumatu nuen emakume oso gutxi daudela eta erakusketetan bat bera ere ez dagoela. Horrek garrantzi handia du: publikoak ez baditu emakumeak ikusten horrelako programetan, onartzen du ez daudela balio ez dutelako edo ez direlako egon. Museoak emakumeak kontuan hartuta Euskal Herriko artearen historia idazteko betebeharra du. Horrekin matraka ematen ibili izan naiz, uste dudalako oso garrantzitsua dela.

Aspaldi egin zenuen ikerketa hori; aldatu egin da museoaren lan egiteko era?

Nik ikerketa 2014an egin nuen. Orduan, egoera terriblea zen, guztiz misoginoa. Hamar urtetan ez zen emakume baten erakusketarik egon; emakumeen erosketa arte garaikidean %7 zen. Zuzendaritza aldaketa izan da, eta emakume batzuen lanak sartzen ari dira. Gainera, erosketa ildoa egin dute emakumeen lanentzat. Hala ere, kritikak ez dituzte ondo onartu, eta erakusketa ildoan ez da aldaketarik egon. Baina ez dugu esango lehen bezain gaizki dagoela. Iruditzen zait hobe dela ez pentsatzea lehen oso gaizki zegoenez eta orain hobera egin duenez, dena ondo doala. Lan handia dago egiteko ikerketaren esparruan eta erakusketen esparruan.

Historiari erreparatuta, Euskal Herrian emakume asko egon dira arte munduan?

Egon dira uste ditugunak baino gehiago, baina ez ditugu ezagutzen. Orain badut doktoregoko ikasle bat, Ane Lekuona, eta 1950-65 urte arteko emakumeak  berreskuratzen ari da. Badira batzuk ezagunak: Mari Paz Jimenez, Maria Peña, Menchu Gal… Baina bera izenak jasotzen hasi da eta harrituta dago zenbat emakume dauden 60ko edo 70eko hamarkadetan erakusketak egiten zituztenak, eta izena baino ez zaigu geratzen. Hor lan egiten hasi behar dugu. Horiek berriz ekartzen. Adibide bat ematearren, duela gutxi museoan erakusketa bat egin zuten eta hor agertzen zen Arte Ederretako lehenengo urteko erakusketaren afixa. Bederatzi artista agertzen ziren eta horietatik bost emakumeak ziren. Hori Arte Ederretako eskolaren dinamika izan da beti. Emakume gehiago izan dira, baina erakusketetan ikusezinak. Beraz, hor galera izugarria dago.

Testuinguru historikoa arteak erakutsi behar du eta horren isla museoak dira?

Bai. Niri, asko interesatzen zaizkit museoak. Museoak gure botere estrukturen errepresentazio sinboliko bat dira. Museoek, nolabait, irudietara eta artera eramaten dute gizartean ematen diren beste ezaugarri horiek guztiak. Ezagutza transmititzeko modu bat dira, ezagutza zehatz bat transmititzeko modua. Kritikoak ez badira daukaten boterearekin, ezinbestekoa da daukaten testuingurua. Arteren historia horretan, azkenean, artista patriarkala baldin bada, gizarte patriarkal baten irudia delako da; lotuta daude zuzenean.

Arte garaikideaz jarduten dugu; nola definitu dezakegu zer den arte garaikidea?

Hau bai galdera zaila. Arte garaikidea, hasteko, gure gizarteak gaur egun egiten duen artea da. Hau definizio sinplea izan daiteke, baina, batzuetan, ahaztu egiten zaigu. Askotan gertatzen zait jendeari entzuten diodala “egungo arte guztia kaka bat da”. Noski, badira gauza txarrak eta onak, garai guztietan bezala. Gertatzen dena beste garai batzuetako garbiketak eginak ditugula da. Beste alde batetik, gure gizartearen adierazpena da. Pentsatu behar dugu: arte horrek irudikatzen duen gizartea gustatzen ez bazaigu, agian, ez zaigu gustatu behar. Ezin da banandu.

Askotan entzun behar izango duzu: “Nik ez dut ulertzen”.

Bai. Hori behin eta berriz entzuten dut. Batzuetan, etsigarria ere bada. Artelan batzuk ulertzen badituzu, gehiago gozatzen duzu. Baina arteak, edozein kultur adierazpen bezala, bere hizkuntza propioa garatzen du, hizkuntza estetiko bat eta beste sentimendu eta beste ulertzeko moduekin jokatzen du. Gorputzak nola ulertzen duen, begiradak nola ulertzen duen, belarriak nola ulertzen duen… Oso desberdina da. Gero eta gehiago gauzak bakarrik arrazoiaren bitartez ulertzen ditugu. Ez dut esaten artea irrazionala denik. Badaude gauza batzuk oso arrazionalak direnak, ikasi daitezkeenak, baina, batzuetan, alde batera uzten ditugu beste zentzumenen bitartez edo beste adierazpenen bitartez ulertu ditzakegun beste joko batzuk. Irudia irakurtzen ez dakigu. Galtzen ari gara. Bitxia da nola gure komunikazioaren ehuneko oso altua irudiaren bitartez egiten den garaian, dena sartzen zaigun irudien bitartez. Denbora asko garatu da, denbora honetan irudia izugarri zabaldu da eta gu irudiarekiko analfabeto bihurtzen ari gara. Ez gara gai horren irakurketa kritikoa egiteko. Ikusten ditugu, erabiltzen ditugu, baina ez dugu ulertzen nola eraikitzen diren, ez dugu ulertzen zer dagoen beraien atzean, zer erabaki hartu diren irudi horiek horrela egiteko. Irakaskuntzan ere horrek ez du asko laguntzen; batez ere, beste irakaskuntza mota batzuetara bultzatzen gaituzte.

Bilboko kaleetan Museoen ibilbidea dioten seinaleak jarri dituzte kaleetan, eta harritu egin gaitu… Bilbon museo asko dago edo denek norabide bera dute?

Froga egin beharko dugu nora eramaten gaituzten geziek. Bilbon uste duguna baino museo gehiago daude. Interesgarriak dira, badago Euskal Museoa, Arkeologia Museoa, Aste Santuko Pausuen Museoa bezalako museo txiki batzuk… Eta jende gehienak ez du ezagutzen. Museoen inguruan hitz egiten denean, Bilbon, museo bati buruz ari gara, eta hori Guggenheim da. Baina beste leku asko daude Bilbon ezagutzeko.

“Emakume artistak izan dira Euskal Herrian; baina erakusketetan ikustezinak”

Museoekiko zaletasuna hedatu egin dela ematen du. Kanpora goazenean, oso ohikoa da museoetara joatea. Gero, etxean egiten dugu?

Museoak bisitatzea eguneroko bizitzarekin baino gehiago, turismoarekin oso lotuta dago. Nire inguruan artezalea edo kulturzalea ez den jendea oso gutxitan joaten da museoetara. Batez ere, arte garaikideko museoetara oso gutxi; agian, gehiago Euskal Museora umeekin, Museo Etnografikora… Askotan, umeekin lotuta dauden museoak hezkuntza kontu bat izango balitz bezala dira, eta ez arratsalde-pasa bat. Nik uste dut ohitura hori ez dugula oso barneratuta. Aldiz, kanpora goazenean bisitatzen ditugu beste museo batzuk. Hor bi aldetatik ikusten dut hutsunea jendearengan ohitura hori ez delako existitzen. Museo batzuek oso plangintza eta proiektu interesgarriak egiten dituzte, eta beste batzuk nahiko zaharkituak daude euren egiteko moduetan. Museoek pentsatu behar dute nola erakarri behar duten jendea.

Zein da museo baten funtzioa?

Museoek funtzio ezberdinak dituzte. Museoen definizioan; museoak bildumatu, ikertu, erakutsi, transmititu eta hezkuntza eman behar dute, dibertitu ere bai, gozamena eskaini. Hori azkenengo definizioan sartu zuten. Baina museo bakoitzak ere bere funtzioak ditu, adibidez; Rezola museoak Donostian ez du San Telmo Museoak duen funtzio bera, erakusten duena ezberdina delako eta bere publikoa ezberdina delako. Niri Rezola museoa asko gustatzen zait, bere auzoarekin lotura berezia duelako. Bestalde, Guggenheimek betetzen duen funtzioa ez da oso funtzio kulturala, turistikoa baizik. Museo bakoitzak publiko bat izango du, eduki ezberdinak landuko ditu. Ezin zaie denei eskatu miloi bat pertsona erakartzea, nazioarteko fama izatea. Ez da bidezkoa eta ez da eraginkorra.

Bisitarien kopuruarekin museoaren arrakasta neurtzen dugu?

Hau akats ikaragarria da. Horretan Guggenheimek izugarrizko eragina izan du. Hasieratik publiko andana erakarri zuen eta ikusi zuten: “Guggenheimek egiten badu, zergatik beste guztiek ez?”. Nire ustez, kulturak duen eragina neurtzeko, beste parametro batzuk aztertzea beharrezkoa da. Horiek ez daitezela izan kuantitatiboak, baizik eta kualitatiboak. Kuantitatiboki ari gara denbora guztian, ez da bidezkoa, eta, gainera, ez da erreala.

Museoak kultur kontsumoaren logikan sartu dira?

Erabat. Aurreko urtean, Beyoncek bideoklip bat Louvren grabatu zuen, eta Youtuben dago. Geroztik, Louvreko bisitarien kopurua %25 igo da. Aurten, lehenengo greba egin dute bertako langileek, ezin zutelako jendetza jasan. Hori espektakularizazioa da. Jendea zergatik doa? Beyoncek bideoklip bat egin duelako bertan? Zer interes dauka museoak berak Beyonceren dekoratua izateaz? Hori da egin behar dugun galdera.

Museoek ere bilduma egiten dute. Kezkatzen zaituzte hartzen diren irizpideek?

Ez da erraza irizpideak mantentzea, eta aldagarri asko daude. Lehenengo aldagarria dirua da. Arte merkatua gaur egun oso indartsu dabil, eta arte merkatua espekulazio merkatua da, beste edozein bezala. Ez da artearen ezaugarriekin lotutako zerbait, eta, horregatik, artelan batzuk garestiak dira. Euskal Herrian ez daukagu nazioarteko prezioen zerrendatze ikaragarri hori. Baina egia da irizpideak egin behar direla epe luzerako modu kritiko batean eta dagoena jada begiratuz eta osatuz. Hor Ismael Manterolak askotan esan izan du badela momentua bilduma nazional bat izateko. Zentzua izango luke herri moduan pentsatuta, baina kudeaketaren aldetik logika handiagoa izango luke. Irizpide batzuk sartu beharko lirateke era kritikoan. Historiaren berrikuspena behar da, ikusi zeintzuk utzi ditugun kanpoan, eta zergatik. Ze gauza erosten diren erraz, adibidez, pintura bat, eta ze gauza ezin diren hain erraz erosi; adibidez, performance bat. Performance bat ere artelan bat da, eta garrantzi izugarria izan dezake, baina ezin da museo baten sartu.

Gurean museoez gain baditugu arte zentroak, eta bestelako funtzioak dituzte. Oso eraikin esanguratsuetan daude, eraberritutakoak. Ontzia egin da, baina barrukoa nola antolatu da?

Arte zentroek museoaren funtzioa osatzen dute. Museoek bilduma bat izaten dute, horrek esan nahi du diruaren zati handi bat bildumarentzat doala, eta erakusketaren atal handi bat bildumetatik dator. Orduan, espazio, denbora eta baliabide gutxiago ditu berriak diren sormenak egiteko. Arte zentroek hutsune hori betetzen dute, erakusketan eta ekoizpenean zentratzen direlako. Artista gazteagoekin lan egin dezakete gauza berriak sortzeko. Horrek abantaila bat ematen die, malguagoak eta berritzaileagoak dira. Era berean, arriskatuagoa da beraien programa, gazteagoa delako jendea eta esperientzia gutxiago daukalako. Museoak seguruago jokatzen du, erakusketa handiagoak edo izen handiagokoak ekartzen dituzte eta. Zentroek, aldiz, oinarrian dagoenari lekua ematen diote. Nik uste dut, berez, gure arte zentroak ez daudela gaizki pentsatuak, baina beti lehentasuna eman zaio eraikinari.Museo bat egunero zabaltzea edo Tabakalera irekitzea egunero izugarri garestia da: argiak piztea, segurtasuneko jendea, garbiketako langileak… Dirutza bat da, hori gabe ezin delako zabaldu.Beraz, mozketa beste alde batetik egiten da. Gure zentroek hezkuntzaren atalean programa politak dituzte, eta Tabakalera horren adibidea da. Askotan, programa uste duguna baino interesgarriagoa da, baina oso ezkutuan geratzen da.

Komisario lanak ere egiten dituzu. Zein da komisarioaren lana?

Komisario baten lana erakusketak egitea da. Komisario baten lana diskurtsoa eraikitzea da. Askotan pentsatzen dugu erakusketa bat egitea koadroak paretetan zintzilikatzea dela, eta ez da hori. Kontua da zer kontatu nahi dugun pentsatzea. Historia kontatzen duzunean, ikuspegi zehatz batetik egiten duzu, zure interesetatik, eta komisarioak artelan horien gainean diskurtso bat eraikitzen du; testuingurua emateaz gain, loturak ezartzen ditu beraien artean. Horrek artelanen irakurketak aldatu egiten ditu. Lan kontzeptuala da, ez da bakarrik fisikoa –gauzak zintzilikatzea–, artelanen arteko elkarrizketak ezarri egin behar dira.

Komunikabideetan ere bazabiltza, dibulgazio lanak egiten, Berria-n, Euskadi Irratian… Garrantzitsua da artea gizarteratzea?

Oso garrantzitsua da, eta asko gozatzen dudan lana da. Nire lanak asko pentsarazten dit, ez bakarrik zer esan nahi dudan, baizik eta nori zuzentzen naizen. Ez da lan erraza, ez dakizulako nork irakurtzen zaituen edo entzuten, baina badira gauza batzuk plazan egon behar dutenak, badira gai batzuk denon artean hitz egin behar ditugunak. Komunikabideak, horretarako, oso garrantzitsuak dira.

Hedabideetan gai askok ez dute lekurik; proiektu handietan jartzen da fokua?

Gainera, orokorrean hartuta, hedabideetan kultur kazetaritza gero eta gutxiago egiten da. Askotan, museoekin lotuta eta kultur adierazpenekin lotuta bidaltzen da prentsa oharra eta hori erreproduzitzen da. Prentsa oharra akritikoa da; beraz, hedabideen lanak beste begirada bat eman beharko luke. Ulertzen dut hedabideen krisiarekin, gaur egungo prekarietatearekin, dagoen jende gutxiarekin… Horregatik, beste egoera erosoagoan gaudenondako prentsan idaztea ez da lanbide bat. Prentsan idatzi eta gogoeta egiten dugu beste bide batetik abiatuta.

Erakusketa esanguratsuez gain, nora jo beharko genuke? Zein aholku eman ahal diguzu?

Badaude leku txiki oso ezezagunak direnak, baina gauza oso interesgarriak dituztenak. Artista gazteak ikusi nahi baditugu, Bilbon, Bilbo Artera joatea gomendatuko nuke. Ekoizpen zentro bat da, denetarik dago, eta arte praktika oso ezberdinak egiten dituzte bertan egoten diren egoiliarrek. Gasteizen, Artiumera joan beharko ginateke. Oso bilduma ona du eta erakusketa oso politak egiten dituzte.