Gotzon Barandiaran: “Euskarazko literaturak behar ditu irakurle gehiago”

Euskal kulturgintza garaikidean aski ezaguna da Gotzon Barandiaran Arteaga larrabetzuarra. Sortzailea, eragilea, literaturan eta musikagintzan ibilbide oparoa osatu du. Antzezlan batekin itzuli da literaturgintzara, ezagun egin zen jarduerara. Sormena eta zoramena, hitz joko horrekin deskribatu daiteke antzezlanaren muina.

Gotzon Barandiaran, ongi etorri TTAPera.

Eskerrik asko.

Esku artean dudana Hildako haurra antzezlana da, orain arte antzeztu gabekoa. Bi antzezlan topatu daitezke bertan. Bigarrena Besaulkiak da, Abarka antzerki taldeak oholtzara eramana, Ander Lipusen zuzendaritzapean. Liburuaren izenburua antzezlan berrienetik hartu duzu. Ganbilaren eskutik aurkeztu zen, uda hasieran. Hein batean, lan honekin idazlea zarela aldarrikatu nahi duzu?

Idazlea zarela aldarrikatzen duzu nobela idazten duzunean, antza. Poz handia ematen zidan lan bat da. Gure ofiziokide batzuen artean behin baino gehiagotan hitz egin dugu. Kontatu nahi duzun hori, zein generotan aukeratzea, uste dut hausnartzeko moduko erabaki bat dela. Zuk behartu zenezake zure burua genero jakin batean argitaratzera. Beti poesia, edo beti nobela, beti ipuina… Hori hautu bat da; beste hautu bat da kontatu nahi duzun hori eta partekatu nahi duzun hori zein generotan den egokien. Edo zein genero den egokiena zuk kontatu nahi duzun hori kontatzeko. Eta kasu honetan, ba, nik antzerkia aukeratu nuen.

Horixe galdetzen nizun, oso ezaguna zarelako kulturgintzaren alor ezberdinetan. Beharbada, gehiago ikusi zaitugulako beste jarduera eta ekimen batzuetan.

Oso lotua dago ere epe jakin batekin. Gurasogintzan hasi nintzenean, lehentasuna gure umeen heziketa eta hazkuntza izan zen. Orduan, oso baldintza kaskarrak dira horiek sorkuntzarako. Zure lehentasuna baldin bada zure umeak heztea, ba, ordutegia, bizimodua, moldatu egin behar dituzu beraien beharrizanetara. Eta ni euskararen langile autonomoa naiz eta bestelako jatekoa ematen didaten lanek denbora gehiago hartu izan didate sorkuntzak baino. Hori, alde batetik. Eta, beste aldetik, nik neuk, behintzat, publikatzeak merezi duen edo ez asko pentsatzen dudan zerbait da. Asko publikatzen dugu, baina ez daukagu irakurle nahikorik. Orduan, argitaletxeentzat ahalegin handia da euskarazko liburu bat publikatzea. Euskal Herrian irakurtzen duenak, batez ere, beste hizkuntza batzuetan irakurtzen duelako, euskaldunen artean irakurtzen dutenek ere nahiago dutelako beste hizkuntza batzuetan irakurri. Beraz, euskarazko literaturak behar ditu irakurle gehiago. Eta gero, zer ekarpen egiten diozu euskarazko literaturari? Hori ere uste dut egin beharreko galdera bat dela. Kasu honetan, ba, nik pentsatu nuen, asko hausnartu ostean, ekarpen bat egiten diodala euskarazko literaturari. Antzerki generotik. Eta euskarazko antzerkiari ere bai.

Antzezlana irakurtzen duenak antzemango du badagoela halako lotura bat, sormena, zoramena. Bitasun horretan kokatzen duzu protagonista.

Bai. Hori buruan nuen aktorearekin kontrastatutakoa zen. Hark zioen sormenarekiko askatasun hori eroetxe batean bakarrik aurkitzen duela. Munduan gertatzen dena hain iruditzen zaio ankerra, libre egoteko leku bakarra erietxe bat dela erabakitzen du. Agertzen dira bi panpina, protagonistaren barne gatazkaren isla izan daitezkeenak, eta horrekin edukitzen ditu hark elkarrizketak, harik eta momentu batean erabaki bat hartzen duen arte.

Sormena-zoramena talka horretan protagonista bere burua gehiegi larrutzera iristen da.

Bai. Nik uste dut hori badela sortzaile askoren ezaugarrietako bat: Autoexijentzia. Zenbateraino kritikatzen dugun geure burua, zenbateraino exijitzen diogun geure buruari eta zenbaterainoko antsietatea eta estresa sortzen digun horrek. Betiere, oso lotuta bizi garen sistema turbokapitalista basatiari. Eta kulturgintza ere merkatu libre horretan murgilduta dago, gehienetan. Eta arrakasta oso inportantea da, emaitza oso inportantea da, aretoak betetzea oso inportantea da. Horrek ez dauka zerikusirik, berez, sormenarekin. Baina horrek sortzen digu ezinegon handi bat. Azken urteotan, adibidez, musika-arloan. Musikari batzuek, egoera horren presiopean, musika egitea uzteraino edo, behintzat, agertokietan ez agertzeraino. Diskoak argitaratu eta emanaldirik ez, erantzunik ez… Eta berdin literaturan eta beste arte diziplina batzuetan. Antsietate horrek sormenetik berez ez daukan egoera batek sorrarazitakoa. Eta hori, gogoeta hori ere badago pertsonaia nagusi horren baitan. Baina, betiere, sortzen zaio errealitate gordinarekin tupust egin duenean.

Dena den, eta positibo jarrita, liburuaren aurkezpenean agertzen da honako hau: “Gutxitan gertatzen da literaturako beste genero batzuetatik antzerkira bidea egiten duten idazleen artean, idatz mahaitik entsegu gelarako bidea ere egitea”. Zuk zorte hori edo aukera hori izan duzu.

Zortea eduki nuen Kukubiltxo antzerki taldearekin aritzeko aukera izan nuelako. Esperientzia hartan, antzerkia literatur genero izatetik antzerkia oholtzan egitera dagoen pauso edo bide hori erakutsi zidaten. Eta prozesu hori berreskuratu ahal izan nuen, zorionez, Abarka antzerki taldearekin. Baina iruditzen zait bide hori gehiago landu behar dudala, oholtzan erakusteko. Liburuan irakurtzeko literaturatik gehiago edukitzea eskertuko du, agian, irakurleak. Lortzen badugu, egunen batean, Hildako haurra taularatzea, ez da izango liburuan datorren testua bere horretan. Ziur. Moldatu egingo dugu.

“Bada sortzaile askoren ezaugarrietako bat autoexijentzia”

Hildako haurra antzezlanaz ari gara hizketan, eta esan genezake antzezlana idatzi duzula poesia aldarrikatzeko.

Bai; Euskal Herriko antzerkigile eta jokalari askok badute poesia antzerkian erakusteko ohitura hori. Askotan, poemak eta poesia bera dira antzezlan askoren oinarria. Ohartuta nago nire idazkeran, oraindik, behintzat, ez dudala lirikotasuna saihestea lortzen. Ziurrenik, izango da poesia delako gehien irakurtzen dudana, hurbilen sentitzen dudana. Deskodetze prozesu bat izan beharko litzateke osotasunean, zure idazteko estiloa, zure idazteko modua lirikotasun horretatik erabat liberatzeko. 

Eta Susa argitaletxean erreferentziazko poetak aurkitu dituzu. Bertan bi azpisail daude, Munduko Poesia Kaierak eta Ganbilla. Azken horren baitan argitaratu duzu Hildako haurra antzezlana. Susa Armiarmako partaidea zara zu. Badakit ez zarela batere objektiboa, baina hitz egiguzu argitaletxearen inguruan. Garapen handia izan du azkeneko urteetan.

Zorte handia daukat. Susako kidea naiz. Susa argitaletxea idazleon argitaletxe bat da. Guk hartzen ditugu argitaletxeari dagozkion erabaki garrantzitsuenak. Gero, egunerokoan badaude lankide batzuk horretaz arduratzen direnak. Susa niretzat eskola bat da. Etengabe ikasten dut Susako kideengandik, hasieratik daudenengandik, bai gurera etengabe datozen haiengandik. Niretzat Susa da literatura eta kultura eta Euskal Herria ulertzeko modu bat. Apaltasun handia duen argitaletxe bat dela iruditzen zait. Literatura partekatzeko modua ikasi dut han, norberaren autobonboaren gainetik. Gure euskarazko literatura, bere osotasunean, ahalik eta egile gehienen berri ematea. Hori ikasi dut, hori dela garrantzitsuena gure euskarazko kulturgintzarentzat eta literaturarentzat. Hor dago Armiarma.eus gunea bera. Eta gero, ikusi dut eguneroko inertzia harekin ez dela nahikoa eta apustuak egin behar direla eta amets egiten jarraitu behar dugula. Eta desiratzen ere bai. Eta hortik etorri dira Munduko Poesia Kaierak. Eta gero, etorri ziren Lisipe eta Ganbila bezalako bildumak. Trantsizio bat ere bizi izan dut. Gizonezkoon argitaletxe bat izatetik, Lisipe bezalako bilduma bat argitaratzeraino. Asko zabaldu da gure argitaletxea. Uste dut lortu dugula aitortza bat, eta zilegitasun bat euskarazko literaturaren baitan. Baina ez bakarrik publikatzen ditugun liburuengatik; argitalpenetatik kanpo egiten dugunagatik ere uste dut badugula onespen bat. Armiarma bidez etengabe ari gara komunitatea egiten, baina ez euskarazko literaturan bakarrik.

Aritua eta aditua zara, eta ez bakarrik literaturan. Bada, nolabait, kultur ekoizpen bat. Zerbait fisikoa dagoen heinean, badago halako industria bat. Eta zuk musika eta musikagintza oso gertukoa duzu. Liburugintzak oraindik ere eusten dio formatu fisikoari. Musikan hori galdu egin da eta hor aldaketa handia gertatu da. Nola bizi duzu hori?

Faltan sumatzen dudana da antolakuntza gehiago euskarazko musikarien eta musikagintzan ari direnen artean. Iruditzen zait asko ari direla jokatzen Ameriketako Estatu Batuetako multinazional batzuek markatzen ari diren bide horretatik, datorrena datorren bezala onartu beharko bagenu bezala. Eta nik uste dut euskarazko kantagintzan eta musikagintzan ari direnek tresnak eta baliabideak partekatu eta sortu egin behar dituztela. Nire ustez, ezin dugu onartu datorren guztia datorren bezala, horrela delako. Zergatik ez egin izokinarena? Proba dezagun, egiturak sortuz eta, lehen esan dudan bezala, baliabideak partekatuz, irakurketa komunak eginez. Falta den gauza bat. Zein da euskarazko musikagintzaren egoera gaur egun? Gaur egun euskarazko kantagintza izango da euskaldun gehienengana iristen den kultur adierazpidea. Baina, alde horretatik, ahulenetakoa da. Guk Euskal Idazleen Elkartea daukagu. Bertsozaleek badaukate elkarte oso potente bat, Euskal Herriko Antzerkizaleen Elkarteak ere badauka berea. Musikagintzan, euskarazkoan, zer gertatzen da? Zergatik ez dira kapaz euskarazko kantagintzan ari direnek elkartu eta irakurketa komun bat egin eta baliabideak partekatu, tresnak partekatu eta egiturak sortzeko? Nik hor sumatzen dut falta handia. Gogoeta gehiago partekatzea. Uste dute falta dela, eta horretarako bilguneak eta elkarguneak falta zaizkiola euskarazko kantagintzari.

“Idazterakoan ez dut saihestea lortzen lirikotasuna”

Irailean sartuta, sortzaile askok dagoeneko buruan badute abenduko hitzordu nagusia: Durangoko Azoka. Argitaletxe askok urtearen herena horri begira ematen dute. Irailean sartuta, Durangoko Azoka entzun eta zer datorkizu burura?

Ahotseneko kidea naiz eta hor lana edukitzen dut. Eta libururen bat publikatu dudanean, Susako standean, erakusmahaian, ere egoten naiz liburu hori erakusten eta irakurleekin-eta iritziak partekatzen. Eta Durangoko Azokako musika arloa bai ikusten dut, lehen aipatu dudan bezala, oso hausnarketa sakon baten beharrean, beraiek esaten dutelako azkeneko edizioetan salmentak oso egin duela behera. Pandemiaren eraginez, noski. Baina, gerora ere, formatu fisikoa ere zalantzatan dago, eztabaidan. Baina datorrenari aurre hartu behar diogu. Eta ez dakit ari diren. Egin behar dugu hausnarketa epe luze bati begira.

Musikagintzak Durangoko Azokan daukan espazio fisiko hori; euskarazko kantagintzan eta diskogintzan ari direnengandik bestelako ekarpen sakonago bat etorri beharko luke.

Literaturari dagokionez, Susa, adibidez, gero eta hobeto. Urteekin gero eta hobeto ari gara, eta liburu gehiago saltzen ari gara. Balirudike irakurtzen duenak Durangoko Azoka aukeratzen duela urteko erosketak-eta egiteko. Dena den, nik uste dut azkeneko urteetan argitaletxeek ere hartu dutela ohitura sakabanatuago egiteko edizioa. Guk egin genuen ahalegina, Literaturia sortuta. Orain, Ziburuko azoka ere badago, eta beste azoka batzuekin batera Doinu ele sarea sortu dugu. Euskaldunari, kulturzaleari eta literaturazaleari esateko: “Aizue, zortzi plaza daude, gutxienez, urtean zehar euskarazko kulturgintza eskaintzen”. Hasi gara elkarrekin lan egiten. Badago eskaintza bat, urte osorakoa izan daitekeena. Durangoko azokak jarraitu behar duela izaten dudarik gabe urteko bilgunerik inportanteena. Ez delako bakarrik fisikoki liburuak eta diskoak saltzea. Hori baino askoz gehiago da. Nazio bezala, barnera begira eta kanpora begira, nazio bat garela edo izan gaitezkeela edo izan nahi dugula irudikatzen duen ekitaldirik inportanteena da, dudarik gabe. Baina urtean zehar ere behar dugu erakutsi hori. Eta ikusten dut badagoela ahalegin bat. Euskarazko plazak antolatzen ditugunon artean.

Bukatu aurretik, Gotzon, ea obra hau taula gainean ikusteko aukera dugun. Itxaropen horrekin agurtzen zaitugu. Eta eskerrak eman ere bai.

Eskerrik asko zuei.