Garazi Arrula Ruiz: “Deserrotze garaiak bizi ditugu”

Garazi Arrula Ruiz (Tafalla, Nafarroa, 1987). Idazlea, itzultzailea eta editorea. Ahots literario sendo baten jabea. Dioenez, idazle irudimentsua bainoago, behatzailea da. Bistan da abilezia berezia duela gizabanakoen pitzadurak behatzeko. Garai likidook eragiten dituzten deserrotzeez idatzi du Lurraz beste ipuin liburu plazaratu berrian. Argi du pertsonala politikoa dela eta pertsonalaz idaztea politikaz aritzeko beste modu bat dela.

Idaztea gustatzen zaizu; liburuak aurkeztea eta elkarrizketak eskaintzea, aldiz, ez. Aurrekoan, Lurraz beste ipuin liburu berria lagunartean aurkeztu zenuen Laba elkartean, eta, halere, sufritu egin zenuela diozu. Zergatik?

Lagunartean eta etxean nengoen, eta, halere, deserosoa izan zitzaidan. Deserosoak zaizkit kamerak eta aurkezpen kontuak.

Berriki, Euskalerria Irratian zenioen zenbaitetan liburuak defendatzeko argudioak a posteriori asmatu behar izaten direla.

Bai; izan ere, azken finean, norberak idazten duenean ez du salmenta horretan pentsatzen; behintzat, nik ez dut egiten. Ez nago etengabe justifikatzen zergatik egiten dudan hau edo zergatik bestea. Nire lehenengo kezka izaten da ipuina ongi egituratzea, erritmo egokia ematea. Hori argitara aterako denean, orduan landu egin behar izaten duzu halako diskurtso bat. Beste narrazio bat eraiki behar izaten duzu aurkezpen kontuetarako, justifikatzeko pixka bat. Nik neuk, ikusle edo irakurle modura, ez dut batere maite esaten didatenean nola irakurri behar den liburua; nahiko nuke hortik pixka bat ihes egin.

Interesgarria da zure gogoeta hori, iruditzen baitzait joera kontrakoa dela: gero eta gehiago direla gutxi idatzita hedabideetan-eta presentzia handia duten idazleak.
Agian, idazle bihurtzen dira beste genero batzuetan; zutabegintzan, adibidez. Bestelako testuak idatzi behar dituzte, jakin badakigulako Euskal Herrian, seguru asko oro har, oso zaila dela idaztetik bizitzea. Beste lan batzuk izan ohi dituzte idazle profesionalek ere. Beharbada, idazleei gehiegi eskatzen zaigu: iritzi bat izatea guztiaren gainean.

Zure ustez, zer rol jokatu behar du idazleak gizartean?

Lehenik eta behin, konprometiturik egon behar du literaturarekin eta haren lanarekin. Izan daiteke konpromiso estetiko bat. Eta gero, jada rola norberak hartzen duena, idazlea ez baita bakarrik idazle; izaten ditu beste hamaika funtzio edo rol.

Sylvia Plathen Ariel eta beste poema batzuk itzultzen ari zela,Iñigo Astizek esan zidan idazlearentzat itzulpena gimnasiorik hoberena dela. Ados?

Maiz esaten den zerbait da. Idazle bati baino gehiagori entzun diot. Egia da trebakuntzarako oso tresna aproposa dela, eta ez bakarrik euskal idazleentzat. Nazioarteko idazle aunitz daude itzulpen lanak egin dituztenak; batzuetan, ez argitaratzeko, baizik eta trebatzeko, ariketa estilistiko modura. Egia da badela trebakuntza ona; azkenean, idazle horren teknika, estiloa, tonua zeureganatu behar dituzulako. Norberari bururatuko ez litzaizkiokeenak probatzeko eta corpus hori zabaltzeko aproposa da.

Iaz, hain justu, Sylvia Plathen liburu bat itzuli zenuen: Beirazko kanpaia.

Bai; Sylvia Plathen eleberri bakarra da. Bereziki, poemengatik da ezaguna, eta erabiltzen dituen irudi ugari eta konplexuengatik. Hori ere nabari zen nobelan. Horrekin ere borrokan ibili ginen.

Zein heinean lagundu dizu ahots narratibo propioa garatzen zure itzultzaile lan horrek?

Bada modu bat behartzeko zure burua, euskaraz jartzeko forma narratibo batzuk, eta hiztegia garatzeko. Bai itzulpenak eta bai editoretzak, biek, irakatsi didate, batez ere, irakurtzen.

2017an plazaratu zenuen zure lehen ipuin liburua, Gu orduko hauek, eta orduan askok nabarmendu zuten, genuen, oso ahots sendoa zenuela, bereziki, lehen liburua zela aintzat hartuz. Nola lortu duzu sendotasun hori? Aipatzeko moduko erreferenterik?
Ez dakit esaten. Eskapatu egiten zait. Asko mamitutako lana izan zen hura, bigarren hau bezala. Denbora asko pasatzen dut idazten. Beti esaten dut mantso idazten dudala. Beraz, poliki baina urrats sendoz egiten dut. Hortik aurrera, ahots sendoarena irakurleek esan beharko dute, ez nik.

Erreferenteez galdetu dizut eta iskin egin didazu.
Hori esatea kritikarien lana izango da. Nik esaten ahal dizut izen parrastada bat, baina beti ahaztuko zait baten bat, oso memoria txarrekoa bainaiz. Horrelakoak luzitzeko besterik ez da egiten.

Kabalarekin loturiko ñimiñokeria batek eman dit atentzioa: lehen liburuan zortzi ipuin sartu zenituen eta bigarren honetan ere bai. Hirugarrenean gauza bera egiten baduzu, Hitler goresten ari zarela pentsatuko dugu…

Horri ihes egin beharko diot. Kasualitatea izan da. Osatzen joan naiz.

Parekotasun serioago bat: irudipena daukat batean zein bestean sakoneko gaia pertsonen urradurak direla.

Badaude horietatik. Esanen nuke liburu berriko urratzeak nabariagoak direla. Iratxe Retolazak dio bietan inkomunikazioa ere badagoela. Danele Sarriugartek aurkezpenean gauza bera aipatu zuen. Izan daiteke hori. Urratzea ere bai. Krak egiten du zerbaitek. Esanen nuke bigarren honetan nabarmenagoa dela hori.

Retozalak, halaber, dio lehen liburuan inozentzia urratzen zela eta bigarrenean urratze horiek sakonagoak direla.

Baliteke. Hemen urratzen dena zapaltzen duten lurra da. Pitzatzen zaiena hori da. Sendo uste dugun lur hori, zapaltzen dugun hori. Gure zutarri horiek pitzatzen direnean, zalantzak sortzen direnean, zer gertatzen den, horretaz idatzi dut.

Topiko samarra izan daiteke, baina gaia ez ote den garai likidootan zeinen zaila den erroak finkatzea.
Hori da. Simone Beilesek zioen sustraitzea dela gizakion sentimendurik beharrezkoenetako bat, eta iruditzen zait baietz, denok behar dugula erroak nora bota izan, eta beldur garela botaz gero norbaitek helduko ote dien erro horiei. Lurra mugikor bihurtzen zaizunean, kraskatzen hasten denean, zer egiten dugun erro horiekin. Iruditu zitzaidan horretaz ari nintzela idazten. Idazketa prozesuan, laugarren ipuinean nindoanean, berrirakurketa eginez, jabetu nintzen horretaz ari nintzela.

Esan duzu mantso idazten duzula. Editorea izanda, autoedizio etengabean aritzen zara? Deformazio profesionalak autoexijentzia handira eramaten zaitu?

Editore izan aurretik ere hala idazten nuen, baina egia da kontzienteago bihurtu naizela, bai liburuaren produkzioaz baina baita liburuaren kate osoaz ere. Idazketari balioa ematen ikasi dut editore izanez, oso argi izanda ni ez naizela honetaz bizi. Badaukat joera horretarako: gehiegi begiratzeko, arreta handiz, mantso ibiltze horretan.

Zeinen garrantzitsua den edizio ona. Zenbat liburu erdipurdiko bihurtu diren lan bikain, editore on bati esker.

Argi neukan nire liburuak eduki behar zuela editore bat. Ni editore izanagatik ere ezin nintzela nire liburuaren editorea izan.

Txalapartarekin argitaratu duzu, baina editore lana esternalizatu egin duzu, Iratxe Retolazaren esku utziz.
Bai; hori hasieratik nahiko argi neukan. Planteatu nuenean etxean liburu bat idazten ari nintzela, eta hala egin nahi nuela, arazorik ez zuten ikusi. Argi nuen liburuek editore lana eginen duen norbait behar dutela, testuari distantzia batetik begiratuko diona. Idazleak badaki zer esan nahi duen, baina, gero, auskalo esaten asmatu duen.

“Pitzadura pertsonalez idaztea arazo sozialez aritzeko beste modu bat da”

Distantzia ere galdu egiten du idazleak.
Bai; niri neuri batzuetan hori gertatzen zait baita editatzen ditudan liburuekin ere. Zortzigarren irakurraldian esku artean daukazun testua irakurtzen ari zara, baina baita aurretik irakurri dituzun zortzi bertsioak ere. Batzuetan, oso beharrezkoa da distantzia hori hartuko duen norbait edukitzea. Iratxek ezagutzen zuen nire lana aurretik, nik berea ezagutzen nuen, eta pertsona egokia iruditu zitzaidan.

Liburua talde-lan bihurtu duzuela esan izan duzu.
Zaila da talde-lan bihurtzen idazketa, oso gauza indibiduala delako etxean ordenagailuaren aurrean egiten duzun hori. Zaila da lan kolektibo bihurtzen. Baina ahal zen heinean hori egiten saiatu naiz. Ipuin bakoitzak bi irakurle izan ditu. Horrela, talde bat sortu dugu eta modu bat izan da pixka bat kolektibizatzeko hain indibiduala den lan hori. Dena dela, edozein libururen atzean hamar bat lagun izaten dira: maketatzailea, zuzentzailea, editorea, inprentako langileak eta abar.

Mantso idazteaz gain, mantso asmatzen dituzu ipuinak. Meningeetan-edo urteetan izaten ei dituzu.

Hor egoten dira buruaren atzealdean: izan daiteke irudi bat, ideia bat, esaldi bat… Hor lagun izaten ditut urteetan, eta lantzean behin elikatzen ditut. Orain adar bat, orain beste adar bat… Azkenean, habia sortuko da, eta orduan hasiko naiz idazten. Hutsetik ez naiz inoiz abiatzen. Badaukat dokumentu bat, sortzen zaizkidan ideiak apuntatzeko, eta hor batzuetan ikusten dut nondik etorri zen aurrenekoz irudi bat edo dena delakoa.

Deserrotzea da gai nagusia liburuan, eta fisikoki ere irudikatzen duzu; izan ere, pertsonaiak, sarri, mugimenduan daude: Iruñean zehar Villavesan, kanpin batean, bidaia batean…

Ez bada guztietan, ia guztietan dago mugimendua. Horretaz ere ondoren jabetu nintzen, horrenbeste desplazamendu fisiko zeudela. Lagun batek, Leire Vargasek, argitaratu eta gutxira irakurri zuen, eta hark esan zidan pertsonaiak mugimenduan ikusten zituela, trantsitoan, fisikoki eta bestela, pitzaduren ondorioz beste leku batera lekualdatzen.

Ipuinetako batean, Iruñeko Villavesa linea gehienak aipatzen dituzu. Iruñeko alde zaharrean egiten ari gara elkarrizketa. Amaitzen dugularik, Arrotxapera joateko zein Villavesa hartu behar dut?

Ideiarik ere ez. Hor tranpa egin nuen; ibilbideak begiratzen ibili nintzen, beti oinez edo bizikletaz mugitzen bainaiz.

Ipuinetan xehetasun asko ematen dituzu, Villavesen ibilbideak edo unibertsitateko ikasgaiak. Ipuinetako batean, irakasle batek Pentsamendu Matematikoa eta Haren Didaktika irakasten du. Atentzioa eman dit, gure aita erretiratu berriak 30 urtez irakatsi baitu ikasgai hori Nafarroako Unibertsitate Publikoan. Zergatik zehazki ikasgai hori?

Kontrapuntua egiteko protagonistarekin, beste irakasleak literatur ingelesa irakasten baitu. Eta, oro har, xehetasunena egia da. Irakurle moduan estimatzen ditut eta idazle moduan halako markek, halako xehetasunek balio didate ukigarriago, ikusgarriago egiteko ipuina. Informazio asko ematen dute. Aipatzen badut Ibil Bediren Goldea diskoa, jada giro bat jartzen duzu, badakizu gutxi gorabehera noiz gertatu den, edo, behintzat, ez dela 2023a baino lehenago gertatu.

Iruñeko Udalak zentsuraturiko orgasmoaren arrakalari buruzko hitzaldia aipatzen duzu, Euskal Jai Gaztetxea, han jarri zuten Aqua Voxa…

Denboran eta espazioan kokatzen zaituzte, eta pertsonaiaren geografia mentala ere irudikatzen dizu.

Zeure buruaz esan izan duzu ez zarela idazle irudimentsua, baizik eta behatzailea.

Txorakeria asko esaten ditugu, bistan denez. Baina bai. Ez naiz ez dakit nolako munduak sortzeko kapaz, baina lehen aipatutako xehetasunetan arreta jartzeko gauza naiz. Hori ipuinetan nabaritzen da. Dena dela, ezagutzen nautenek badakite oso memoria txarrekoa naizela eta, batzuetan, ez ahazteko ere idazten dudala.

Liburuan badago backgraund moduan hainbat gatazka: etxebizitza, prekarietatea, genero kontuak, gatazka armatuaren ondorioak…

Esanen nuke ez daudela hain bigarren plano batean. Pisua badute ipuin guztietan, pertsonaiari eragiten diote eta.

Galdera birformulatuko dut: gogora etorri zait Arantza Santestebanek halako elkarrizketa batean esan zidala ezin ditugula kontatu XXI. mendeko gatazkak XIX. mendeko iruditeriarekin. Bide berriak asmatu behar direla. Akaso, hau da horietako bat: gatazkak kontatzea beste modu batean.

Oso ados nago Arantzarekin. Oso interesgarria da horri buruz duen diskurtsoa. Berritu egin behar ditugu iruditeria horiek. Dena dela, agian, gehiegi ari gara esaten dena berritu behar dugula, dena eguneratu, zegoena apurtu. Badakit Arantzak ez duela hori esan nahi, baina badago joera hori, eta ni ez naiz horren oso aldekoa. Baina egia da beste praktika, teknika eta diskurtso batzuk badaudela egun, zorionez, eta horiek baliatu behar ditugula. Aztertzekoa da ere zer diren auzi sozialak eta zer diren auzi pribatuak. Zer hartu izan den pribatutzat eta zer sozialtzat. Hori ere aldatzen ari dela iruditzen zait, pertsonala ere sozialtzat hartzen hasi garela. Eta, gainera, alor horiek elkar elikatzen dute.

Teknika hitza aipatu duzu. Iruditzen zait liburuan erakustaldi teknikoa egin duzula, egitura narratiboei dagokienez: lehen pertsona, bigarrena, hirugarrena, ahozkotasuna, denbora-lerro ohikoa, atzetik aurrerako denbora-lerroa… Baina kamerak piztu aurretik esan didazu ez duzula nahita egin.

Esan nahi nuen ugaritasunarena ez dudala nahita egin. Ez dut esan “ipuin liburu honetan erakutsiko ditut ez dakit zenbat forma narratibo”. Hori da nahita egin ez dudana. Batek baino gehiagok esan dit zuk diozuna. Gero, errepasatzen hasi eta egia da molde diferenteak daudela. Baina ez dut ugaritasuna bilatu. Noski, helburu formal edo estetiko bat bada kontatzeko orduan, baina, betiere, istorioari komeni zaion hori bilatuz. Beharbada, azken ipuinarekin bai egin dut ariketa estilistiko bat: kamera bat jarrita bezala egin nahi izan dut kontakizuna, eta hartan ez da ez sentimendurik ez pentsamendurik, kamerak grabatzen dituen elkarrizketak eta keinuak, besterik ez. Hor bai izan da aldez aurretik halako nahi bat. Baina gainontzekoetan istorioa kontatzeko formarik egokiena bilatu dut.

“Idazleak idazketarekin konprometiturik egon behar du, ez edozeri buruz iritzia ematearekin”

Deserrotzeez ari garela, liburuan Iruñea asko dago eta Tafalla gutxi. Ez dakit Tafallan deserrotu zaren, Iruñean errotu…

Ai… Bada, hori ez zait askorik gustatzen, beti esaten baitut Tafallakoa naizela, eta banaiz. Egia da lehen ipuin liburuan gehiago azaltzen zela esplizituki, behintzat, Nafarroa erdialdea eta Tafalla bera, ezizenez: paisaiak, erreferentziak. Liburu honetan egia da Iruñea gehiago azaltzen dela, orain bertan bizi bainaiz. Baina badaude ere herriagoak diren eremu batzuk, Tafalla eta ingurua izan daitekeen zerbait.

Gustura bizi al zara Iruñean? Aurrekoan, Aingeru Epaltzak halako elkarrizketa batean esan zidan jada ez dela hain zuria eta hain heterosexuala…

Seguru aski, Aingeruk badu zeresan handiagoa eta perspektiba hobea. Nik ez dakit hainbeste. Baina esanen nuke baietz, aldatzen ari dela, eta onerako. Agian, oraindik oso berezita daude eremuak, non dauden batzuk eta besteak. Egingo bagenu elkargune gehiago, gaizki ez.

Laba elkarteko sortzaileetako bat zara. Iruñeko euskalgintza aldatu egin al da Labarekin?
Ez Labarekin bakarrik. Urte batzuk badira sumatzen dela ez dutela balio lehengo diskurtsoek. Edo, beharbada, beste molde batzuk hobesten direla egun. Euskalgintza aldatu egin da eta aldatzen ari da; eta hoberako, gainera. Laba bezalako guneak, gainera, ez dira sortu Iruñean soilik, Nafarroa osoan sortzen ari dira bestelako elkarguneak, Errigora bezalako ekimenak.

Zertan dira ezberdinak gune berri horiek?

Jarraipena egon badago. Kontua ez da apurtzea.

Halako elkarrizketa batean, eta Broken Brothers taldearen disko baten kontura, Ion Celestino katebegiaz mintzo zen, kateari katebegia gehitzeaz.

Bai; azkenean, nonbaitetik gatoz, eta hori edan dugu, eta hori hartu dugu, eta horregatik egun gaude gu. Horregatik Laba bezalako proiektuak sortu ahal izan dira, lehenago bazegoelako. Ematen du orain Nafarroan, Ekialdearena eta halako mezuekin, ari garela magia egiten edo txisteratik zerbait atera dugula. Eta ez da hala. Aurretik bazegoen lurra landua orain hazi ahal izateko zerbait. Bazegoen hor zerbait. Horregatik ari dira orain kimu berriak ateratzen, forma diferenteetakoak. Gainditu dira gauza batzuk. Egun Iruñe batean ez da hainbeste zalantzan jarriko proiektu bat euskaraz bizi nahi duena, aldarrikatzetik harago. Baina horrek ez du funtzionatuko beste eremu batzuetan, eta ez du funtzionatu behar. Tokian tokiko proiektuak behar ditugu, tokian tokiko beharretatik eta egoeretatik sortuko direnak. Nahi baino motelago ere ari gara, baina perspektiba gehiago dutenek badiote aldatzen ari dela eta gauza batzuk ongi egin direla; hala izanen da.

Sarri aipatzen da Iruñeko musika eszenan gertatzen ari den loraldia. Argitaletxeetan ere ez ote den antzeko zerbait gertatzen ari: erretiroa hartzen ari dira hainbat gizonezko editore, eta lekukoa, Nafarroan, bereziki, emakumezko editore gazteak hartzen ari zarete: Uxue Razkin, Ane Eslava, zu zeu… Zer gertatzen ari da hor?
Alde batetik, esanen nuke gauza naturala dela. Zenbait argitaletxek 40 urte inguru dauzkate, eta, beraz, erreleboa tokatzen da. Eta gero, emakumeak sartzea esanen nuke gizartearen joerarekin bat datorrela. Gainera, ediziogintzan lehenago ere aritu dira emakume batzuk; Antxiñe Mendizabal, adibidez. Iruditzen zait aldaketa nabarituko dela egiteko moduetan. Asko jotzen zen lehen argitaletxe bat editore bat lotura horretara. Editorea zen argitaletxearen irudi, eledun eta dena. Argitaletxe batzuk oso proiektu pertsonal modura sortu baitziren. Logikoa zen lotura hori egitea. Baina egun, gauza koralago bat sortzen ari da. Mugimendu feministak ere bide bat egin du, eta ez alferrik. Hori guztia nabarituko da.