Emilio Majuelo: “Euskal gatazka ez da behar bezala ikertzen ari”

Emilio Majuelok –Tutera (Nafarroa),1953– sarri hartuko du erretiroa Nafarroako Unibertsitate Publikoan (NUP). Laurogeiko hamarkadan abiatu zuen historialari ibilbidea, Navarra 1936. De la esperanza al terror (Nafarroa 1936: itxaropenetik izura) erreferentziazko liburuan parte hartuz. Azken urteotan, NUPeko lankideekin batera, Memoria Historikoaren Funtsa eta NUPeko Historia gradua jarri ditu martxan. Tartean, zazpi liburu idatzi ditu, hamaika doktorego-tesi zuzendu, dozenaka artikulu argitaratu. Ezinbesteko erreferentzia da Nafarroako historiografian, eta erretiratu eta gero ere ikertzen segitzeko asmoa du. “Zorionekoa naiz: egin dudan guztiarekin pozik eta ados nago”, dio lasaitasuna transmititzen duen irribarre mehar batekin.

1995a ezkero zara NUPeko irakasle titularra. Irailaren 1ean erretiroa hartuko duzu. Nola bizitzen ari zara atzera begirako zenbaketa hori?
Oso modu normalean. Beti egon izan naiz ados egin dudanarekin, eta orain hau tokatzen da. Berdin segituko dut gauzak egiten. Hori bai, eskola ofizialik eman gabe.

Abenduaren 14an eman zenuen azken eskola, eta ikasleek eta lankideek omenaldia egin zizuten; nola hartu zenuen?
Nik ez nekien deus. Nekien bakarra zen nire ikasleen aurrean azken eskola eguna nuela. Agurtu egingo nituela. Baina ez nuen espero Historia graduko kurtso guztietako jendea han agertzea. Hemengo irakasleek, lagunek, prestatu zuten. Eta beste unibertsitate batzuetako irakasleak ere agertu ziren. Hamar urte eman nituen Zaragozako unibertsitatean, eta hango lagunak etorri ziren. Euskal Herriko Unibertsitatetik eta Nafarroako Unibertsitatetik ere etorri ziren. Ez nuen espero, eta oso ongi egon zen.

Bistan da unibertsitatean itzal handia duzula. Unibertsitatetik at, aldiz, ez horrenbestekoa. Elkarrizketak bilatu ditut, hau prestatzeko, eta gutxi topatu ditut. Nago horren gibelean zure hautu kontziente bat dagoela.
Dudarik gabe. Duela urte asko hartu nuen erabakia. Ez da bakarrik hedabideetan hitz egitea ala ez hitz egitea. Jarduera akademiko askotara ere soilik ezinbestekoa bada joaten naiz. Ospe horren soziologia ez dut landu ez dudalako horren beharrik.

Gauzak horrela, zure iritziz, zein funtzio sozial eduki behar du historia ikerlari eta irakasle batek?
Hitz potoloak dira. Nire ustez, intelektual guztiek iritzi publikoa ematerakoan amets bat dute: dagoen egoera politikoan eragina lortzea. Horren atzetik ibiltzen dira. Ni horrekin ez naiz ez baikorra ezta ezkorra ere. Baina iruditzen zait gure ekarpenik handiena dela bakoitzak bere perspektibatik historiarik sakonena egitea, arrazoiturik. Politikoki jende asko mugitzen da, baina esango didazue horrek zer-nolako emaitzak ematen dituen. Nik esango nuke nahiko gutxi direla. Hobe da bakoitza bere lanean ahalik eta hobekien aritzea. Hortik kanpo batzuetan egin behar dira lanak, baina horren atzetik ibiltzea ez dut ikusten.

Zaragozan ikasi zenuen. Franco hil zen urtean, 1975ean, amaitu zenituen ikasketak. Iruñera itzuli eta Lanaren Alderdia erakunde komunistan sartu zinen. Zer zen alderdi hura?

Garai haietan halako erakunde asko zeuden, indar politiko klasikoetatik ezkerretara zeudenak. Han egon ginen; eta beste batzuk, ORTn eta LKIn. Garai hartako mamia ez da alderdi batean edo bestean egotea, baizik eta zer-nolako trinkotasun politikoa zegoen garai hartako bizitzan. Horrek elikatu gaitu asko, alderdi batean edo bestean egonda.

Oso doktorego-tesi interesgarria egin du alderdi haiei buruz Imanol Satrustegik, zuk zuzendurik.

Hor badago kontu bat, perspektibarena. Ari gara duela mende erdi bat suertatu ziren gauzez. Normala da behingoz historialariek gai hori hartzea. Bestela, arraroa izanen litzateke. Orain lantzen hasi da. Imanol Satrustegi aipatu duzu, baina Mikel Buenok ere egin du garai hartako UGTren eta PSOEren inguruan. Herri Batasunari buruz ere badira beste mota bateko tesiak. Badira gauzak, baina berriak dira, eta berandu samar gabiltza, mende erdian gauza asko suertatu baitira.

Frankismoaren errepresioaren memoria historikoa lantzen, aldiz, azkar hasi zineten. Navarra 1936. De la esperanza al terror (Nafaroa 1936. Itxaropenetik izura) liburu mitikoan parte hartu zenuen. Estatuan aitzindariak izan zineten, ezta?
Ia-ia. Kordoban eta Katalunian gauza batzuk eginda zituzten. Baina egia da 1986ra arte ez zela egin halako libururik. Liburua unibertsitatetik kanpo egin zen, profesionalak izan gabe. Lau langileren artean dena antolatu zuten.

Jose Mari Esparza Zabalegik bultzaturik, Jimeno Jurioren lanaren inguruan.
Jimeno Jurioren artxibategi ospetsu eta garrantzitsu harekin lan egin zen. Hark ikerketa hura utzi egin behar izan zuen, heriotza-mehatxuak jaso zituelako.

Memoria historikoa utzi eta toponimiara pasa zen, arnasa bila.

Eskerrak, toponimiari buruz oso lan sakona egin baitzuen. Memoria historikoari buruz ez zuen libururik argitaratu, baina dena utzi zuen eginda eta beste batzuek hori aprobetxatu zuten. Talde hartatik oso interesgarria da unibertsitaterik ez izanda gaur arte interesa eta indarra mantentzen dituen horrelako ikerketa sakona egin ahal izatea. Kristorena egin zen.

Liburua egiteko prozesuan ahozko iturrien garrantzia ikasi zenuen, eta are gehiago zaletu zinen historia sozialarekin.

Dudarik gabe. Beti aipatzen dugu ahozko historia oso garrantzitsua dela, eta egia da, baina, beste iturri edo dokumentu batzuk bezala, ez da fidagarria ehuneko ehunean. Baina gai horretan bai. Zergatik? Jendeak ez duelako bere familian hildako bat asmatzen. Eta hori ez da ahanzten. Eta Nafarroan hil zituztenen %99 epaiketarik, paperik gabe, erail zituzten. Ez zegoen ez erroldarik ez ezer. Eskerrak haien senideen ahotik hori guztia jaso zen. Horretan ez dago zalantzarik. Arazoak daude jakiteko orduan zeintzuk izan ziren hiltzaileak. Nortzuek eraman zituzten, guardia zibilek, besteek… Baina, Jimenori esker, liburu horrek eskaintzen duen garrantzitsuena da hildakoen kopuru oso altu bat. Eta lan hori hor dago.

Memoria historikoan herri ekimena aitzindaria izan zen Nafarroan. Zer iruditzen zaizu erakundeen lana? Izan ere, azken urteotan, Nafarroan gauza asko egiten ari dira.
Egia handia da hori. Berriro Katalunia kenduta, eta Euskal Autonomia Erkidegoa, aitzindari izan dira. Hemen lan handia egin dute alderdi guztiek, eskuindarrek izan ezik. Egin beharreko lehen lana, hildakoen datuak biltzearena, hemen jada eginda zegoenez, errazagoa izan dute dena martxan jartzea eta azkarrago mugitzea. Gauza asko egin dira eta egiten ari dira.

Konparaziora, elkarrizketa grabatzen ari garelarik, albiste da lantaldea eratu dutela espetxe izandako Ezkabako Gotorlekua memoria-gune bihurtzeko. Eta berriki, San Roke karrikako espetxe zaharraren ataria berreraiki dute, han ere memoria-gunea sortzeko…
Ekarpen handia da hori, hiriaren historia baita. Eta historia zati hori ez bada jendearen aurrean aipatzen, kale egiten ari gara. Ezkabakoa mundiala izan daiteke; ongi kudeatuta, bere neurri egokian eginda, oso emankorra izan daiteke. Sinbolo gisa bakarrik ez. Gotorlekuak bere kasa hitz egiten du. Hara igotzen garenean, pixka bat jakinda han zer gertatu zen, hormek hitz egiten digute.

Hormek eta agiriek. Oker ez banaiz, Ezkabako presoen zenbait agiri berreskuratu zenituen San Roke karrikako espetxe zaharreko artxibategietatik.
Ni ez nintzen lehena izan. Gotorlekuko zerrendak lantzen lehena Iñaki Alforja izan zen. Gero, nik San Rokeko presondegiko fitxategian sartzea lortu nuen, eta informazio asko jaso nuen, orain unibertsitateko Memoria Historikoaren Funtsean daukaguna. Hiru mila fitxa baino gehiago dira. Orain ezinen litzateke orduan bezala intentsiboki arakatu espetxe erakundeen fitxategietan, Iruñetik Madrilera eraman baitute dokumentazioa. Orain zuk pertsona baten informazioa eska dezakezu eta ematen dizute. Baina historialariok ikertu ahal izateko modu orokorrean arakatu behar dugu han dagoena. Presondegia ez da Nafarroako Gobernuarena. Ministerioak pentsatzen badu Madrilen hobeto dagoela, hara eramaten dute. Eta han lan egitea ezinezkoa da. Eskerrak bere garaian sartu nintzen eta informazio hura jaso nuen.

“Hogeita hamar urte berandu gabiltza euskal gatazka sakon ikertzeko lanean”

Luzez ezkutatu digute Nafarroaren historiaren zati bat. Adibide paradigmatikoa: orain gutxira arte ez genekien Osasuna futbol taldearen izenaren asmatzaile Eladio Zilbeti, presidente Natalio Cayuela eta zuzendaritzako kide Ramon Bengarai fusilatu egin zituztela. 

Navarra 1936 hartan pertsona haien izen-abizenak azaltzen ziren. Baina horrekin ez da historia bukatzen. Merezi du pertsona horien guztien biografiak edo mikrobiografiak egitea. Eta lan hori egiteke dago. Ikerlari gazteak animatu nahiko nituzke: gai hori gustuko badute, oraindik gauza asko daude ikertzeko. Zerrendak zerrendak dira, baina hor ageri den pertsona bakoitzaren izen-abizenen atzean istorio eta historia bat dago. Pertsona xumeagoak ere har ditzakegu, eta izugarria izan daiteke: maisu-maistrekin, sindikalistekin…

Gauzak horrela, topikoak dioen bezala, ikuspegi historikotik, Nafarroa eskuindar, katolikoa, zurruna al da?

Ikuspegi historikotik hori horrela da, baina ez da hori bakarrik. Hori da kontua. Historialari klasikoak, baita kanpoko historialari onak ere, horretan erori ziren. Pentsatu zuten kolore bakarreko gizartea zela Nafarroakoa. Eta hori ez da inoiz izan. Bigarren errepublikan, are gutxiago. Baina, dudarik gabe, gehiengoa oso kontserbadorea, katolikoa eta tradizionalista zen. Hori horrela da. Arazorik handiena ez da hori, baizik eta haietaz oso gutxi dakigula. Ezkertiarren, errepublikanoen, euskal nazionalisten historiaz lehen ezin zen ezer jakin. Gero hasi da hori mugitzen. Baina askoz gehiago behar dugu. Karlismoaren historiak, eskuindarren historiak, Diario de Navarra, Pensamiento Navarro, enpresarien historiak…

Victor Morenok baditu bi liburu Diario de Navarra egunkariaren inguruan…
Victor Morenok egin duena hor dago, eta oso ongi dago, baina ez da hor bukatzen. Gauza askoz gehiago egin behar dira. Jende gaztea bide horretatik aurrera segitzera animatu behar dugu.

Lehen aipatu duzu 40 urte pasa direla Lanaren Alderdian militatu zenuenetik, eta badela garaia halakoak ikertzeko. Zenbat denbora igaro behar da gertakari batetik historialari batek ikerketa historiografiko bat egin ahal izan arte?
Eta zer da ikerketa historiografiko bat? Gai batez idaztea dauden iturriekin eta sakontasunez. Horretarako zenbat denbora behar den? Ezer ez. Ideia hori kontserbadorea da. Unibertsitate frankistan hori aipatzen ziguten. Txistea zen, baina, aldi berean, errealitatea: historia garaikidea ikasten genuen, Alfonso XII.aren heriotzarekin bukatzen zen dena. Denbora uzten baduzu, iturriak galdu egiten dira. Ikerketa ona egiteko, zenbat eta iturri gehiago eta ezberdinagoak, orduan eta hobeto.

Gauzak horrela, behar bezalako lan historiografikoa egiten ari al da euskal gatazkaren inguruan?
Ez. Lehen aipatu dugu trantsiziotik hona ia 50 urte joan direla ia. Euskal gatazkan garai ezberdinak izan dira, baina, bereziki, 70eko, 80ko eta 90eko hamarkadetan dago salda. Hogeita hamar urte baino gehiago pasa dira. Adibidez, Francok 36ko gerra irabazi zuenetik gu bigarren errepublikaz korrika ikertzen hasi ginen arte 30 urte baino gehixeago joan ziren. Badirudi tarte hori psikologikoki askoz luzeagoa dela, baina ez da. Espero dut euskal gatazkari buruz ikuspegi ezberdinetatik lan egitea ahalik eta lasterren.

EHUn egiten ari den lan historiografikoa gatazkaren inguruan zer iruditzen zaizu? Behar bezain askotarikoa al da ikuspegiei dagokienez?
Denetarik ikusten dut; izan ere, euskal gatazkan alderdi politikoak ere badaude, eta horretaz gutxi dakigu. Hauteskundeei buruz soziologikoki zerbait badakigu, baina historiografiatik gauza askorik ez dago. Gauza asko daude egiteko. Euskal gatazkaz hitz egiten baduzu esanez zer gertatu den ETArekin, hori ezberdina da; izan ere, horri buruz modu ozeaniko batez idatzi da. Nola idatzi den, hori beste zerbait da.

Horretaz ari nintzen.
Ni handienari uko eginen nioke: euskal gatazka ez da bakarrik ETA. ETA euskal gatazkatik aterata esango didazu zer egin daitekeen. Askotan, ideologia hutsa da, propaganda hutsa. Hor daude liburu pilo bat, kazetariek idatziak, politologoek idatziak, psikologoek idatziak. Ongi dago dena, baina ikuspegi orokor bat falta da, edo bi, edo hiru. Berandu goaz.

Bestalde, 2012tik hona, 1512aren eta Amaiurko batailaren bosgarren mendeurrenen kontura, historiak presentzia handia izan du Nafarroako bizitza sozial eta politikoan. Konkistaren ikuspegia gailendu da?
Historiografikoki bai. Baina bi gauza ezberdinak dira: historiak gauza askotarako balio du. Guk harreman mota ezberdin eta askotarikoak ditugu historiarekin. Bat da harreman epistemologikoa. Ikertu egin nahi dugu, sakondu egin nahi dugu, eztabaidatu egin nahi dugu. Hori nahiko eginda dago. Baina pertsonok beste mota bateko harremanak dauzkagu historiarekin: harreman estetikoa, afektiboa, ekonomikoa… Eta horietako bat harreman politikoa da. Hori ez da ukatu behar. Baina jakin behar da zer den gauza bat eta zer bestea. Nik esanen nuke historia epistemologikoki ezagutu gabe beste harreman horietan zerbait esaten bada historiari buruz gerta daiteke airean geratzea, eta hori politikan askotan gertatzen da, baina ez Nafarroan soilik.

Horretara nindoan: politikaren ardatzean egon da historia azken urteotan. Uda honetan bertan, Amaiurren mendeurrenaren karietara, dinamika sozial eta politiko bat artikulatu da. Zer iruditzen zaizu?
Ni herritar bezala zerk kezkatzen nau orain? Egun gertatzen denak eta etorkizunean etorriko denak. Hobeto ulertzeko zure burua eta zure jarrerak atzera begira dezakezu, baina ez erantzunak bilatzeko. Ezin dugu moztu gure iraganarekin. Politikan historia sartzea normala da. Amaiurkoa aipatu duzu, eta hori gauza txikitxo bat da. Txarrena da Zelenskik asmatzen duenean bere historia. Edo Putinek hori bera egiten duenean. Zer esanik ez, Eusko Legebiltzarrak esaten duenean Bigarren Mundu Gerraren errudunak ez direla Alemaniako eta Italiako faxistak soilik, hor SESB ere sartzen duenean. Hori ebidentzia guztien aurkako zerbait da.

“Huarteri eta Urmenetari Urrezko Domina emateko proposamena hasieratik zegoen pozoiturik”

Errebisionismoa.
Bai. Guk ere errebisatzen dugu errebisatu beharreko guztia. Baina zertan oinarriturik egiten dute hori? Orain, zoritxarrez, Ameriketako Estatu Batuetan eta leku guztietan egiten ari da. Orduan, harremana historiaren eta politikaren artean normala da. Nola zoazen harreman horretara, besterik da. Agian, uste duzu gauzak modu batean gertatu zirela, eta ez zen hala izan. Hori suertatzen ari da. Francorekin. Eta ez bakarrik VOX. Lehendik ere bazetorren joera hori: frankismoa ez zela hain gaiztoa eta autoritarioa izan, ekonomiak gora egin zuela… Horrelako gauzak oso zabalduta daude.

1512a, 1936a eta euskal gatazka aipatu ditugu, Arturo Campion bazterrean utzirik. Hari buruzko liburua egina duzu.
Ez hori bakarrik: liburua idazteaz gain, hari buruz dagoen dokumentazio, artxibategi, guztia irakurri nuen. Lau urte eta erdi eman nituen hori egiten, liburua egiteko. Arturo Campion oso pertsona interesgarria da historialari batentzat. Politikoki oso interesgarria da.

Batzuek gogoko dituzte Campionen euskal kulturari eta Euskal Herriari buruzko gogoetak, eta beste batzuek oso kontserbadorea zela nabarmentzen dute. 

Nik ez dut ukatu kontserbadorea zela. Oso kontserbadorea zen, ultrakatolikoa. Baina horrek ez zion eragozten egiari men egiteko eta gauzak ongi ikertzeko. Hori da kontua. Denok ditugu ditugun gauzak. Eta ez dira homogeneoak. Arturo Campion halakoa zen. Interesgarriena da euskal kontzientzia modernoaren sortzailea izan zela Campion. Eztabaidatzeko dugu hori, baina oraindik hor dago. Beste intelektual askotaz ezin da hori esan. Haien lana atzean geratu da.

Akaso, Campionen ekarpena gehiago hartu da aintzat Nafarroan gainontzeko euskal lurraldeetan baino.

Agian, bai. Baina uste dut espainiarrei ere Campion irakurtzea ondo letorkiekeela. Horrelako pertsonak ez dira linealak. Baditu alde asko. Badakizu errepublikazalea izan zela, errepublikano federala? Eta Campion gehien gorrotatu izan zuen alderdia alderdi karlista izan zela? Eta bakezalea eta antimilitarista izan zela? XIX. mendean ez zen egon historialari oso aurrerakoirik, edo oso ehuneko txikia izan ziren. Unibertsitatea kontserbadorea zen orduan, eta orain.

Amaitzeko: Nafarroako Urrezko Domina kenduko al zenioke Felix Huarte enpresari frankistari?

Tokatu zitzaidan horri buruzko txosten ofiziala egitea Nafarroako Gobernuarentzat. Gobernuak ez zigun inoiz esan zer egin behar genuen. Guk zerrenda bat egin genuen, eta erabakia haiena zen. Eskerrak erabakia hartzeko gune hartan ez naizen egon. Zer esango nuke? Urrezko Domina emateko proposamen hura oso gaiztoturik zegoen. Ez dut frogarik, baina uste dut mahai gainean jarri zenean pozoiturik zegoela.

Proposatzen zuelako aldi berean domina ematea Huarte enpresari frankistari eta Francoren garaietako alkate eta geroko euskaltzale Miguel Javier Urmenetari. Urmenetari domina kenduko al zenioke?
Erantzuna ekidin gabe, gauza bera esango dizut: bi kasuetan gutxiegi dakigu. Nire ustez, proposamena ez zen egin behar, eta hala erabakia ez zen hartu beharko. Niri gustatuko litzaidake Huarteren artxibategia ondo arakatzea, gauzak hor baitaude. Hari buruz prentsan idatzi diren gauzak nik ez nituzke inolaz ere sinatuko, ez baitago dena frogaturik. Baina, dudarik gabe, domina-proposamenak dinamita zeraman barruan.

Aipatzeke geratu zaigun beste pertsona bat: Ricardo Zabaltza, erratzuarra, errepublika garaian UGT sindikatuko Espainiako Nekazaritza arduraduna. Fusilatu egin zuten. Haren biografia egin zenuen. Liburua Madrilen aurkeztekoa zen, baina, azkenean, ez zen aurkezpenik egin. Zer gertatu zen?

Gazteagoak ginelarik, guk ezagutu dugu eta praktikatu dugu sektarismo handia. Kasu hartan gertatu zena izan zen bat-batean Nafarroako PSOEko politikariak eta UGTko buruak oraindik horretan zeudela. Oso gauza itsusia egin ziotela Zabalzaren familiari; izan ere, unerik aproposena zen haiek pertsona hari omenaldi publikoa egiteko. Largo Caballeroren bigarrena izan zen. 

Hitzartuta zenuten eta bertan behera utzi zuten Iruñetik iritsi ziren txostenengatik?
Niri Madrildik ohartarazi zidaten ni ez nintzela haien ideien oso aldekoak; argitaletxea, Txalaparta, ez zela onargarria… Ekitaldia iragarrita zegoen eta bi egun lehenago bertan behera utzi zuten. Niri mina egin zidana izan zen Zabalzaren semeak, haren bilobak, argentinarrak, denak biltzekoak zirela. Hotela ordaindu zieten, behintzat. Baina Ricardo Zabalzak ez zuen jaso merezi zuen omenaldia. Orain Baztanen egin dute. Egungo alkateak liburua irakurri zuen, eta omenaldia egitea erabaki zuten.