Arantza Santesteban: “Iruditeria berria behar dugu”

Historialari eta zinemagile iruindarra. Ia hiru urte eman zituen espetxean. Zinema esperimentalaren bitartez kartzelako mundu ezkutu horren berri eman nahi du 918 gau pelikulan, orain arteko gatazkaren kontakizun lineal eta maskulinoetatik at, estereotipoak apurtuz, iruditeria berria sortuz.

Uharteko Arte Garaikide Zentroan gaude, egun hemen diharduzulako lanean.

Bai, hemen nabil abuztutik, praktika artistiko eta ikasketa kultural master bat koordinatzen dut.

Historia lizentziatura egin zenuen; gero, Gidoigintza diplomatura. Historialaria ikasketaz eta zinemagile bokazioz?

Historialaria bokazioz ez, hori ez. Inoiz ez dut jakin zergatik aukeratu nuen karrera hori. Eta zinemagintza… Momentuz, hor nabil, baina beste gauza askotan ere bai. Inoiz ez naiz oso iaioa izan gauza bakarra egiten. Beti izaten ditut bizpahiru gauza egiteko. Hala gustatzen zait.

Zer da politika zuretzako?

Erantzuna oso konplexua da. Amador Fernandez Sabaterren liburu bat irakurtzen ari naiz. Azken urteotako eboluzioa aztertzen du. Dio ekinbide politikoan, XX. mendean, eta oraindik aje horrekin gaude, kontua izan dela beti zer egin: proiektu politiko bat, ortzi-muga politiko bat, helburu politiko bat… Berak dio eredu hori krisian dagoela. Eta planteatzen du galdera benetan politikoa dela nola egin. Oso ados nago. Eta horretan nabil azken urteotan. Niretzat politika bihurtu da ez hainbeste proiektu bat, ideologia bat, zerbait oso tangiblea, txosten batean idatz dezakezuna, baizik eta nola egiten ditudan gauzak, nondik egiten ditudan, norekin. Hori bihurtu da txosten bat baino inportanteagoa niretzako.

Batasunako negoziazio taldeko kide izateagatik espetxeratu zintuzten. Nola iritsi zinen talde horretara?

Oso garai konplexu eta gogorrak izan ziren. Oso gazte hasi nintzen militantzian, mugimendu feministan, Egizan-en. Horrek harrapatu ninduen. Oso barrutik bizi izan nuen, oso modu intentsuan. Intentsitate horretan bazenbiltzan beti zegoen lana egiteko, funtzio ezberdinak betetzeko, eta, poliki-poliki, gustuz, gorputzak horrela eskatuta, joan nintzen ardurak hartzen. Une jakin batean, Loiolako elkarrizketa prozesua abian jarri zen, batzorde negoziatzaile bat osatu zen alderdien arteko elkarrizketak bideratzeko. Hor jende gaztea behar zen, emakumeak, nafarrak… Ezaugarri horiek betetzen genituenok puntu asko genituen. Eta nire aldetik ere bazegoen prestutasun bat.

Zergatik desagertu zara alderdietako politikagintzako lehen lerrotik?

Lehenik eta behin, ez dut hor egon nahi. Lehen esaten nizun bezala, orain, politikagintza beste ikuspegi batetik bizitzen dut, nire bilakaeraren ondorioz. Une bat iritsi zen zeinean buruak esaten zidan jarraitu behar nuela konpromiso horrekin, baina gorputzak, berriz, beste gauza bat eskatzen zidan. Prozesu hori oso modu gogorrean bizi izan nuen, baina, azkenean, gorputzak agindu zuen. Beti esaten dut: eskerrak gorputza dugun, eta zenbait gauza erabakitzen dituen.

Zure egungo ikuspegi horretan, zein pisu dauka espetxealdiak?

Badu pisua. Duela gutxi, hainbat gau jarraian, berriz espetxean sartzen nindutela amets egin nuen. Eta halako arrastoak, jakina, geratzen zaizkizu. Zaurgarriak gara. Ez gara heroiak. Eta marka horiek gurekin eramaten ditugu, gorputzean dauzkagu. Baina niretzako, aldi berean, irakaspen prozesu oso indartsu bat izan da. Ez bakarrik kartzela. Kartzela, militantzia, dena nahastuta. Kristoren bidaia izan da. Oso gogorra, baina, aldi berean…

“Joan den mendeko iruditeriekin ezin ditugu egungo desirak piztu”

Hazkunde pertsonalerako tarte bat?

Ez bakarrik hazkunde pertsonalerako, baita politikorako ere. Traumak eta halakoak terapian, psikologoekin bideratzen ahal dituzu. Baina gero, badago irakaspen politiko bat, eta nola egiten duzun errebisio kritiko bat, politiko bat, gauza askoren inguruan. Niretzako bide kritiko hori gauzatu ahal izatea oso inportantea izan da.

Zeinen arinki esaten dugun herri honetan Sandiak hamar urte soilik eman dituela espetxean, edo Berendiari hogei urteko zigorra bakarrik ezarri diotela.

Hori gure drama da: oso egoera gogorretara ohitu gara. Eta gure ondoan, nire ondoan, nire inguruan torturatutako jende askorekin bizitzera. Ohitu gara. Baina, askotan ere, oso punitibistak gara gu. Norbait atxilotzen dutenean beste arrazoi batzuengatik oso erraz esaten dugu bizi arte espetxeratu beharko luketela. Guk bizi izan dugun horrek balio behar digu kritikoak izateko sistema punitibista horrekin, eta justiziaren ideiarekin. 

Esan izan duzu espetxealdia bezain gogorra egin zitzaizula irteera. Zergatik?

Bai, eta ez nuen espero. Politikak badu asko komunean izan ditugun hainbat narraziotatik, eta, batzuetan, narrazio horiek gure pertzepzio eta ikuspegietan asko eragiten dute. Nik neukan eskeman, militantzia parte aktiboena zen; gero, kartzela; eta gero, kartzela amaitzen zenean, dena oso ona. Kartzelan asko elikatzen da hori. Askotan esaten diozu zeure buruari: “Hemendik ateratzen naizenean dena oso ona izango da”. Espetxean ia hiru urte eman nituen, eta han beste hausnarketa ezberdin batzuk egin nituen. Horiekin atera nintzen espetxetik, eta ez nekien zer egin hausnarketa horiekin. Ez ziren narrazio orokor horien parte, ez nuen lekurik aurkitzen. Eta irteeran jarraitu zuen ez enkajatze horrek. Badago birsignifikazio bat zeure bizitzarena, eta segun eta nola egiten duzun hori, bidea izan daiteke modu batekoa edo bestekoa. Badaude ikerketa batzuk esaten dutenak jende asko espetxetik atera ondoren beren pultsioa dela edo aurretik zuen bizitzara itzultzea, eta hori ez da posible izaten gauzak aldatu egin direlako, eta beste pultsioa izaten dela bizitza normal bat izatea, eta hor normatibitatea sartzen da. Oso zaila izaten da norberaren lekua bilatzea; niretzako, behintzat, hala izan zen.

Noizbait esan duzu normal bizitzea eskatzen dizutela, egonaldi artistikoa egitea, masterra egitea, lan egitea, egoera anormal batetik igaro ez bazina bezala.

Hori jende askori beste esperientzia batzuekin gertatuko zaio, ez bakarrik kartzelarekin, oso egoera gogorrak bizitzen direnean. Gu gatazka testuinguru batean bizi izan gara beldur handiarekin, tortura mehatxua, jazarpen poliziala, espetxea… Hori guztia gure barruan daramagu, memoria latente bat da, eta inguruak ez du laguntzen latente dagoen hori zure barruan nolabait adierazten. Eta hori ere gogorra da, baldin eta kontziente baldin bazara. Beste norbaitek beste nolabait prozesa dezake. Badago zerbait ezabatu behar duzuna. Eta atera behar duzu mundura hori gertatu izan ez balitz bezala.

Hori guztia kontatu nahi izan duzu zinemagintzatik eta kutxa batetik abiaturik. Zergatik zinemagintza? Zergatik kutxa?

Kartzelatik atera nintzenean, anabasa horretan, zinema egiteko behar hori agertu zitzaidan. Bartzelonara joan nintzen gidoigintza ikastaro bat egitera, bi hilabetekoa, eta, azkenean, hiru urte geratu nintzen han. Hor nire zine ikasketak egin nituen, diplomatura, eta abar. Txunditzen joan nintzen zinemaren ahalmenarekin. Eta nire ibilbidetxoa egin nuen. Pelikula oso xumeak. Eta Euritan. Eta epaiketa amaitu zenean…

“Zaurgarriak gara, ez gara heroiak, eta kartzelako markak gurekin eramaten digu”

Zazpi urte eman baitzenituen epaiketaren zain eta, hartara, espetxera itzultzeko arriskuan…

Bai. Orduan, kartzelako dokumentu horiek hartu nituen: gutunak, argazkiak, irudiak… Gurasoen etxean zeuden, kutxa batean. Ireki nuenean, bisualki artxibo horrek zeukan indarraz jabetu nintzen. Eta hori ez zegoen inon. Indar bisual horretatik abiatuta pelikula bat osatzeko aukera banuela ikusi nuen.

Zinemagintza esperimentala egiten duzu. Horrek estereotipoak apurtzeko balio duela diozu. Eta gatazkaren orain arteko kontakizunetan estereotipo asko dagoela. Zeintzuk dira nagusiak?

XX. mendetik gatoz. XX. mendearen itzalpean bizi gara oraindik. Eta XX. mende iraultza handien mendea izan da. Sobietar iraultza, 68ko maiatza… Horrek iruditeria batzuk osatu ditu, komunean zenbait gauza dauzkatenak. Eta Euskal Herriko iruditerian horiek ere izan dute eragina. Nire ustez, orain, beste momentu batean gaude, ez gaude XX. mendean, eta logika asko aldatu egin dira. Iraultzaren logika, borrokaren logika, antolaketa sozialaren logika, politikaren logika, kontsumoaren logika, dena aldatu da. Eta ezkerreko mugimenduetan, ez Euskal Herrian bakarrik, badago desira bat nolabait errepikatzeko aurreko irudiak. Egungo desirak aktibatu nahi dira, aurreko mendeko irudiekin. Eta, nire ustez, desira aktibatzeko modu bakarra da norberaren gorputzetik pasatzea gauzak. Baldin eta denbora guztian ikusten baditugu denbora guztian aurreko mendeko iraultzak, manifestazioak, gertaerak, eta abar… Ez dut esaten horrek ez gaituenik hunkituko. Baina hunkitzetik nire gorputza eta esperientzia zeharkatzera urrats handi bat dago. Eta urrats horretan pentsatu behar dugu irudi eta iruditeria berriak, desberdinak, kritikoak, interpelatuko gaituztenak. Eta urrats horri begira, askotan, ez gaude prest irudi batzuk atzean uzteko. Zergatik? Beldurra ematen digulako, iruditeria horrek segurtasun bat ematen digulako. Nik, aldiz, uste dut salto egin behar dugula behingoz.

Pelikulan erronka nagusia izan da erabakitzea nola irudikatu, zein irudi erabili espetxeko mundu ezkutua kontatzeko. Obsesioa izan ei da zuretzako.

Oso prozesu luzea eta ezegonkorra izan da. Kartzelako gutunetatik eta argazkietatik abiatu nintzen. Baina hori bakarrik erakusteko liburu bat egingo nukeen. Nik beste zerbait egin nahi nuen. Beste zerbaiten bila nenbilen. Beste zerbait nuen buruan bueltaka. Batetik, badago artxiboaren berrikuspen bat. Irudiekin lan egin dut hor. Kartzelan atera zizkidaten argazki batzuk baditut. Segun eta zein kartzelatan, aukera hori ematen dizute. Argazkilaria dator eta argazkia egiten dizu, harresiaren kontra. Eta baduzu argazki hori lagunei edo senideei bidaltzerik. Baditut irudi horiek. Eta detaile asko espetxeari buruz oso modu bisualean hitz egiten dutenak. Keinu batzuk. Eta harresiak. Hainbat gauza. Horien berrikuspena lan bat izan da. Eta gero, banituen kanpokoek bidaltzen zizkidaten argazkiak. Horiei ere buelta bat eman diet. Zu barruan bizitzen ari zaren egoera esplikatzen oso zaila da. Presoak duena oso inpotentzia handia da, esan ezinezko mundu batean dagoelako. Esan ezin daitezkeen gauza asko ditu. Besteek ulertuko ez dituztenak. Eta inpotentzia hori ere landu dut kanpotik zetozen irudi horiekin. Eta gero, beste leku batera joan naiz. Pentsatu nuen nondik filmatu nitzakeen irudiak kanonean hain politikoak ez direnak. Batzuk aktoreekin grabatu ditut. Politikaz ari garenean, ematen du irudiak beti pentsatu behar ditugula sinbologia jakin batetik. Sortu behar dutela hunkidura zehatz bat. Nik ez nuen hori nahi. Ez zitzaidan interesatzen batere. Nik irudiak beste leku batetik aktibatu nahi nituen.

Orain arte gatazkaren oso kontakizun maskulinoak eta normatiboak egin direla diozu.

Bai. Orain, bada ezagutu ez diren historia batzuk berreskuratzeko apustua, batez ere feminismotik egin den irakurketa kritikoari esker.

Arestian aipatu duzun Euritan pelikulan, Irati Gorostidirekin batera zuzendu zenuen hartan, hain zuzen ere, hori egiten zenuten, emakumeek Euskal Herrian, militantzian, egindako ekarpena azpimarratu.

Iratik eta biok oso prozesu polita eta arraroa egin genuen. Malagako Zinema Jaialdian pantailaratu zuten pelikula. Programatzaileak aurkezpenean horixe nabarmendu zuen: “A ze pelikula arraroa atera zaizuen”. Militantzian egon diren emakumeek zine militanteko irudiak nola ikusten dituzten aztertu genuen.

Duela hogei urte baino gehiago hasi zinen feminismoan militatzen. Orduan, oso bazterreko mugimendua zen. Orain, zenbait girotan, zentraltasuna dauka. Aldaketa handia. Kudeatzen zaila.

Eta ez du erraza izan behar. Berriki, Feministaldian izan nintzen. Txundigarria da ze produkzio teoriko eta praktiko ikaragarria dagoen. Gure garaian guk ez genuen. Egizan-en, preserbatiboak saltzen ez zituzten farmazien mapa egiten genuen. Opus Deikoen aurrean. Gurea oso ekintzailea zen. Orain, badago hori, baina, batez ere, epistemologiaren eta ezagutzaren aldetik ikaragarrizko iraultza dago. Horrek fruitu asko utziko du. Eta kudeatzen zaila da. Tik batzuk aktibatzen ari dira, mugimendu handi guztietan bezala. Lidergoak, joerak, mugimendua bere bizitza bihurtu nahi dutenak… Hori kudeatzea zailagoa, eta kritikoagoa izan beharko luke. Batzuetan, egiten da horrelakoen inguruko hausnarketa. Beste batzuetan, ez horrenbeste.

Noiz estreinatuko duzue pelikula, pandemia honen erdian?

Oraindik ez dugu argi. Laster izatea espero dugu.

Donostia Zinemaldian, Work in progress atalean, pelikula amaitu gabe aurkeztu zenuten. Munduko zinemaldi garrantzitsuenetako programatzaileak han ziren. Eta harrera oso ona izan zela esan didate.

Harrera ona izan zen, bai. Eta horrekin oso pozik gaude. Oraingoz, ezin gehiago esan.

Pelikula 918 gau deitzen da, eta ez 918 egun. Zergatik?

Traslado batean, emakume preso bat ezagutu nuen. Hark kontatu zidan behin epailea bisitan joan zitzaiola kartzelara, eta esan ziola espetxea ezagutzen zuela, askotan joan zelako presoengana bisitan. Eta emakume presoak erantzun zion ezetz, espetxea ezagutzeko espetxean lo egin behar dela, gaua igaro behar dela. Gauean gauza asko pasatzen dira egunez pasatzen ez direnak. Gaua mamuen eta deskubrimenduen mundua da. Interesgarriagoa da eguna baino.