Angel Erro: “Segurtasunak baino gehiago ditut zalantzak”

Angel Erro (Burlata, Nafarroa, 1978). Zertan egiten duen lan galdetzen diotelarik, itzultzailea dela dio. Horretaz gain, baina, poeta eta artikulugile puntakoa da. Kultur jasoa eta kultur popularra euskal munduko beste inork baino modu txinpartatsuagoan uztartzen ditu, segurtasunen aurretik zalantzak jarrita.

Idazle lanek ez ote dizuten denbora kentzen liburuak idazteko: irakurle taldeak, Berria-ko zutabea, Euskadi Irratiko eta Euskalerria Irratiko kolaborazioak…

Kendu kentzen dizute, baina denbora baino gehiago gogoa. Berez, nolabait bazaude saltsan, baduzu feedback-a, eta galdu dezakezu behar hori. Libururik gabeko idazlea senti zaitezke, oharkabean.

Egun, idazlea izateko libururik idatzi behar al da?

Garai batean, ez zela behar pentsatzen nuen. Egon delako denbora bat non idazle fama garrantziagoa zen liburuak idaztea bera baino. Kandeleroan egon beharra zegoen. Idazlearen isla soziala. Gainera, eskatzen zizuten, eta eskatzen dizute, intelektual moduan iritziak nonahi. Baina orain, uste dut beste fenomeno bat gertatzen ari dela, kontrara: bestelakoengatik famoso direnak –Twitterren asko ibilitakoak, edo youtuber-ak edo instagramer-ak–, horiei sartzen zaie liburua idazteko gogoa, edo hori baino gehiago haiei eskatzen zaie liburu bat idazteko, jakinda salmentetan hobeto ibiliko direla, horretan profesionalki ari garenok baino.

Zuzenbide ikasketak egin zenituen, batere bokaziorik gabe.

Bokazioa gainbaloratuta dago. Bokazioari gero eta kariño gutxiago diot. Haur-gogorkeria jarraitua da bokazioa. Garai batean nahi zenuen horretan tematzen zara. Bokazio behin-behineko eta esporadikoak egon daitezke…

Lerro etena liburuan diozu handitan autobus gidari izan nahi zenuela, lanean astia edukitzeko poemak asmatzeko.

Soldata finko bat edukita, bai. Ez dut lortu, eta hobeki joango zitzaidan. Bus gidaria esango nuen, baina egiatan zentinela, zinpeko guardia izan nahi nuen.

Euskal Filologia, berriz, bokazioz ikasi zenuen. Zu bezalako erdaldun zahar bati nola sortu zitzaion euskara eta Euskal Filologia ikasteko bokazioa?

Euskal Filologia nik bizi izan nuen bokazio bezala baino gehiago, ez bainuen gehiegi maite, euskara ikastearen prozesuaren jarraipen bezala. Filologia ikasketak hasi baino hilabete gutxi lehenago EGA atera nuen. Euskara ikasteari utzi beharko nion teorian, eta egiazko euskalgintzara atera. Eta beldurrez-edo ez nuen egin. Gainera, euskararekin maitemindurik nengoen orduan, lehen maitemin hori, eta ez nituen aditz taulak utzi nahi.

Euskara, gaztelania, frantsesa, alemana, latina, greziera pixka bat… Angel Erro bainoago, Babel Erro zara.

Postureo hutsa da. Gero, lotsa handia daukat kanpoan beste hizkuntzak hitz egiteko. Ez dut egiten. Baina bai jakin-mina  berezkoa dela. Bokazioren bat izatekotan, hori izan daiteke. Duela pare bat urte, Turkian izan nintzen, ez ilea jartzera, ezta ematera ere, turismo hutsa egitera. Eta hor joaten nintzen kartel guztiak deszifratu nahian, eta ondorioak ateratzen, turkieraz tutik ere ez jakinda. Ondorioztatu nuen plurala egiteko bi modu oso ezberdin dauzkatela.

Dena dela, ez zara oso itzultzaile ona izanen, bestela, itzultzaileen nafar selekzioan baitzeundeke; hau da, Nafarroako Aldizkari Ofizialean.

Nafar literaturan nor den oro handik pasa delako?

Bai, bada: Aingeru Epaltza, Jon Alonso, Mikel Taberna, Fernando Rey… Denek lan egin dute NAO itzultzen.

Inma Errea ere pasa zen handik. Garai bateko tendentzia izan zen hura, eta ni beste belaunaldi batekoa naiz. Orain, harrobia beste nonbait egiten da.

Tentaziorik oposizio hori egiteko?

Tentazioa izan dut soldata on bat edukitzekoa. Baina oposizio batera aurkeztea ez da nire rolloa izan. Pentsatu nuen, baina beranduegi helduko nintzen. Funtzionario izatearena nafarron ezaugarri bat da. Eskubide bat balitz bezala.

Ivan Gimenezek El corralito foral liburuan dio Amadeo Marcok Diputazioan lan egitea nafarron lurreko paradisu bihurtu zuela.

Damutzen naiz, neurri batean, gero ez baitut ikusten neure burua Sarrigurenen edo Lezkairun etxebizitza berri bat edukita.

“Egun, idazle senti zaitezke libururik gabe: zutabea duzu, ‘feedback’-a… Behar hori gal dezakegu“

Itzulpengintzan diharduzu profesionalki. Beti literatur lanetan?

Literatur lanak egiten ditut, gehienbat, bai. Jendeak galdetzen dizunean zertan egiten duzun lan, niretzako errazena izaten da euskal idazle, artikulugile edo halakoak aipatu baino lehen, itzultzailea naizela esatea. Galdetzen didatenean zer itzultzen dudan, eta nik erantzuten diedanean gauza literarioak itzultzen ditudala soilik, neu ere harritu egiten naiz eduki dudan, edukitzen ari naizen zorteaz. Berez ez dudalako beste testu mota bat itzuli behar izan, baina dena irits daiteke. Jendeari ez diot azaltzen, baina uste dut hori datorrela ni idazle izatetik. Eta lagun asko izan ditudalako idazleen artean. Aingeru Epaltzak itzultzeko eskatu badit izan da idazle bezala ezagutu nauelako.

Itzuli dituzun liburu horien guztien artean, zeinekin geratu zara bereziki gustura.

Zaila da, itzulpen asko ahaztu egiten zaizkidalako. Oso gustura geratu nintzen Ricardo Arregi Diaz de Herediaren Bitan esan beharra itzulpenarekin, batez ere poesia zelako. Eta poesia itzultzea oso kontu ezberdina da, emaitza zeureago sentitzen duzu.

Eta Rikardo oso lagun duzulako…

Ez, horrek berez ez zuen zerikusirik izan. Nik maite dut haren poesia. Baina erronka bat izan zen aldetik diot. Eta Aingeru Epaltzaren trilogia historikoa itzuli dudala ere aipatuko dut, beno, eta baita bere hurrengo liburua ere. Ez ote naizen bihurtu bere itzultzaile ofizial, agian aingeruen artean dabilelako kontua edo. Horrek kendu dit prosa idaztearen beldurra.

Itzultzea idazten ikasteko modurik hoberena omen.

Hala bizi dut. Eskola bezala bizi izan dut. Gero, ez dut praktikan jarri. Ez dut prosazko apenas ezer egin…

Lerro etena prosa da, eta Berria-ko zutabeak ere bai.

Bai, baina ez dut egin nobela bat, istorio bat… Baina itzultzailea irakurle pribilegiatua da. Oso arreta handiarekin irakurri behar dituzulako gauzak. Ni neu harritu egiten naiz. Irakurle bezala irakurri ditudan liburu batzuk gero itzuli behar izan ditudanean, gauza askoz gehiagoz jabetu naiz. Teknikoki nola eraikita dagoen…

Euskaldunok, ordea, ez dugu joera handirik itzulpenak irakurtzeko. Hedoi Etxartek dio kontua dela euskaldun alfabetatuok, oro har, ez garela batere kultuak. Ados?

Baliteke. Hori baino gehiago, ez dakit ez ote den ere identifikazio zuzena behar duelako euskal irakurleak euskal idazlearekin. Ghettoa, agian. Euskal mundua oso modu suharrean bizitzearen ondorioa da. Euskalduna euskalduna da gauza guztien gainetik. Beharbada, bere zaletasun partikularren gainetik dago euskaldun izatea. Eta, beharbada, gehiago identifikatu behar da euskaraz irakurtzen ari den horrekin. Zailtasuna ere aipatu egiten da. Euskaraz zailagoak omen dira itzulpenak irakurtzeko orduan. Hori demeritu moduan euskal idazlearena litzateke. Horrek esan nahiko bailuke euskal idazleak bere maila egokitu egiten duela ahalik eta irakurle gehien edukitzeko.

Poeta ere bazara. Zure lehen poema liburua Eta Arkadian ni izan zen. Hartan, klasikoak ziren erreferentzia nagusi. Eta klasikoen presentzia, ordutik, konstante bat da zure idazlanetan. Zergatik?

Beharbada, etiketa bat jartzen dizutenetik, edo zeure buruari jartzen diozunetik, eutsi behar diozulako. Merkatu kuota hor aurkitu nuen. Eta klasikoak gustatzen zaizkit, gainera. Neurri batean, bai, konstante bat dira nire lanean.

Behinola, Sautrela saioan, Hasier Etxeberria zenak klasikoak non topatzen zenituen galdetu zizun. Eta zure arrapostu lakonikoa “liburutegietan” izan zen. Beñat Sarasolak dio gaiztakeria bat izan zela. Horregatik, ez naiz galdera hori bera egitera ausartzen…

Baina nahigabekoa izan zen. Oso gaztea nintzen. Ni ez nintzen ausartuko Hasier Etxeberriarekin gaizto izaten nahita. Hori izango zen lehenengo aldia errealitate batekin topo egiten nuena: benetako Euskal Herrian klasikoak ez zeudela modan. Hogeita gutxi urteko harrotasun horretatik. Kanonaren izen txarra gerora ezagutu dut. Dauden kritika zilegiak. Nola etorri zaizkigun izen batzuk. Baina hori klasikotasunaren kontzeptuaren barruan badator. Beti birziklatu egiten dira. Berrirakurri egiten dira. Eta izen batzuk galdu egiten dira bidean, gero berreskuratzeko, beharbada. Klasikoak ez dira gauza egonkor eta beti berdin bat.

Klasikoak adanismoaren aurkako txertoa direla diozu: irakurrita, berehala jabetzen baitzara ez zarela originalena, apurtzaileena…

Klasikoek daukaten alde txarrena beraien jarraitzaileak gara. Askoz aspergarriagoak izaten gara gu geure aldarrikapenetan haiek baino, oso astun jartzen garelako, eta jendeari gogoa kentzen diegulako klasikoak irakurtzeko. Klasikoak oso dibertigarriak direla oso modu aspergarrian diogu, doktore tesi baten edo hau bezalako elkarrizketa baten bidez.

“Iritzi emaileak segurtasuna eskaini behar du, baina nik dudak plazaratzea nahiago”

Klasikoetatik eratorria da zure poemarik ezagunena: “Oro esana da aspaldidanik, oro esana da baina ez nik”. Madrilgo kale bateko espaloian idatzita dago.

Edo zegoen. Jarri berritan pasa nintzen, seme jaioberria ikustera. Baina ez naiz berriz pasatu. Madrilgo kaleetan oraindik badaude poema horietako batzuk, Manuela Carmenaren buenrollismo kanpaina baten barruko ekintza poetikoa izan baitzen. Pentsatzekoa da ezabatua egongo dela. Edo ez.

Zure bigarren poema liburua, Gorputzeko humoreak. Umorea beste konstante bat da zure idazlanetan. Zergatik?

Bada, elkarrizketa honetan ez naiz oso grazioso sentitzen ari. Zaila egiten zait neure burua umoretsutzat aldarrikatzea hemen.

Vis cómica indartsua daukazu, eta badakizu.

Baina nahi gabekoa. Ez kameren aurrean bereziki. Jendearen aurrean bai, beharbada, hazi egiten naiz. Serio jartzen saiatuta ere, background askorik ez dudanez, bada, umorezko ateralditxoekin konpon dezaket. Edo bide luzea laburbil dezaket. Edo eztabaida bat amai dezaket. Bestearen gainean jartzeko beste modu bat da, bestelako argumenturik eskura ez dugunontzat.

Klasikoak, kultur jasoa ez ezik, kultur popularra ere kontrolatzen duzu. Eta bion uztarketa zure lanen beste ezaugarrietako bat da. Euskal munduan gutxi dira gauza Omero eta Madrilgo Chueca auzoko sauna bat uztartzeko zutabe batean.

Zutabe hartan, Chuecako sauna ez nuen uztartzen Homerorekin, baizik eta Santa Teresarekin. Eta Chuecako sauna bat eta Santa Teresa munduan egon daitezkeen gauzarik parekagarrienak dira: orgasmoa eta estasi erlijiosoa. Konexioa egitea iraganekoen eta oraingoen artean, horixe da egitea gustatzen zaidana. Azkenaldian konturatu naiz azkenean hitzekin lan egiten dugula idazleok, baina, neurri batean, nik sentitzen dut deborarekin ari naizela lan egiten. Bi denboren arteko erlazioak harremanetan jartzen. Denbora deuseztatzera etorri izan banintz bezala.

Bi poema liburu horiek besapean sartu zinen Volgako Batelariak blogari taldean: Iban Zaldua, Juanjo Olasagarre, Uxue Apaolaza eta enparauekin. Euskal literatur mundua astindu nahi zenuten. Lortu al zenuten?

Beharbada, bere momentuan bai, pixka bat. Kolorea ematera bezala sartu ginelako. Baina ez dakit horrek arrastorik utzi duen. Etsairen bat ere geratuko zen…

Lerro etena liburuan jende ezaguna inizialekin aipatzen dituzu. Gauza bera eginen dut: KUri sekulako egurra eman zenioten.

Ez dut hitz egingo besteen izenean, baina ni pixka bat damutzen naiz hori egin izanaz, gero denborak erakutsi duelako arrazoia berak zeukala, munduak bide hori segitu duela… 

Bertute miresgarri bat duzu: halako lokatzetan plisti-plasta sartzen zara, batere zikindu gabe.

Hori gauza ona da? Hori gertatzen zait bigarren lerroko infanteria izan naizelako.

Baina sekulakoak bota izan dituzu.

Zutabeetan batzuetan gertatzen zait norbaiten aurka idatzi nahi izatea, eta biharamunean, argitaratzen denean, berak esatea: “Ze ona, zenbat arrazoi duzun, ados nago…”. Eta birtxiokatzea.

Ironia ez omen da irratian ulertzen. Antza, zure zutabeetan ere ez.

Seguruenik, horregatik da, ironiagatik. Ez dut esan nahi jendea tontoa dela eta ez dituela nire ironiak harrapatzen. Ironiaz esaten ditut gauzak, baina pasa gabe, eta, agian, pasa gabe horrek eragiten du alde guztietatik ados daudela esatea, baina inor ez entusiasmatzea.

Iritzi emaile lanetan hasi zinen Iban Zalduak Gauza deitzen duen horren garaietan. Dena asko aldatu da: Gauza desagertu edo lausotu da, M15a, 2008ko krisia, pandemia… Galeanok zioen bezala, erantzun guztiak genekizkielarik galdera guztiak aldatu zizkiguten.

Egia da garai bateko iritzia emateko ilusioa agortu bezala egiten dela. Inertzia gehiagorekin idazten duzu. Baina nik lehen ez nituen erantzun guztiak horren argi. Iritzi emaile bezala beti saldu behar dituzu zure dudak ziurtasunen prezioan. Antzeztu behar duzu iritzi sendo bat duzula. Ni nire dudak ere planteatzen saiatzen naiz. Eta dudek daukaten gauza ona da ez direla modaz pasatzen. ETAren garaietan hasi nintzen idazten, baina jada oso garai erosoan. Ez zen konprometigarria kontra agertzea. Agian, plus txiki bat ematen zizun. Zaldieroak The Organization-ekin eduki zuen garai haietan.

Literatoen eginbeharra al da Gauzari buruzko errelatoa osatzea? Balirudike politikariek literaturaren esku utzi nahi dutela…

Bizi gaitu esplizitutasunaren garai batek. Errelatoa izango zen gauza bat estrategek haien artean erabiltzen zutena: “Lortu behar dugu ideia hau plazaratzea”. Eta orain ez dakit nola bihurtu den guztion zeregin bat. Denok dakigu norbaitek, zerbait esaten ari den momentuan, errelato bat finkatu nahi duela. Literaturatik atera zen errelatoaren kontzeptua, eta orain itzuli da, ia betebehar baten moduan. Deserosoa da.

Zehar onurarik ere ekarri du honek guztiak. Fernando Aranburuk sekulako arrakasta lortu du Patria-rekin, eta horri esker jada ez da gaizki-esaka aritzen euskal idazleen kontura, inbidiaren inbidiaz.

Nik, Urkullu lehendakariak bezala, ez dut liburua irakurri. Telesaila ikusiko dut, irekian ematen dutenean. Eklipsatu egin du dena. Eta Fernando Aranburuk ere dena eklipsatu nahi izan du, bere adierazpenekin, euskaraz egindakoa eta. Pentsatzekoa da interesak piztuta segitzen badu, helduko dela garaia hor atzean dagoen aberastasun literario eta kulturala gehiago ateratzeko.

Euskalerria Irratian Poeta zonbien kluba sortu zenuten Iñigo Astizek, Hedoi Etxartek eta hirurok. Hor bada poeta belaunaldi bat?

Talde hori boy band bat zen. Euskalerria Irratiko saio batek sortu zuen. Oroitzen naiz irratiko afari batean Iñigo Astiz, Hedoi Etxarte eta Asier Larretxea ezagutu nituela. Eta Volgako Batelariei esan niela hiru poeta gazte nafar ezagutu nituela eta indartsu zetozela. Ordutik, baten batek, maltzurki, brometan, nire protege-ak deitzen zituen. Orain, nik beharko nituzke beraien babesa eta bultzada, hirurak oso maila altuan baitabiltza.

Bada halako aldaketak gaizki daramatzanik. Behin, Susa argitaletxeko editore Gorka Arresek esan zidan zenbait polemika literariok gehiago dutela Salvame-tik Sautrela-tik baino.

Beharbada bai. Baina ez dakit horrek zer esan nahi duen. Salvame-tik edukitzea txarra da? Edo Sautrela goi mailako kultura zen?

Lerro etena liburuan diozu epitafio moduan Hemen datza Angel Errok (sic) nahi duzula.

Konturatuko zinen elkarrizketa honetan ere ergatibo bat edo beste eskapatu zaidala. Nire berezko marka da. Uste dut egiten dudala EGA azterketetan nire testuak jar ez ditzaten.